Morgunblaðið - 09.08.2014, Blaðsíða 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 9. ÁGÚST 2014
Mesti vandinn í samskiptum tölvu og tungumáls er að tölvanskilur orðin bókstaflega. Óhægt er að koma henni í skilningum að orðin merki ekki bara það sem þau merkja í orðabók-inni, heldur ráðist merkingin líka af samhengi. Ekki bara
samhengi í setningu og máls- eða efnisgrein, heldur líka menningarlegu
samhengi. Og þegar fólk notar tungumálið í lifandi samskiptum sín á milli
bætast svipbrigði, raddblær og líkamstjáning við merkingu orðanna sem
sögð eru hér og nú.
Líkast til er auðveldast að miðla raddblæ og líkamstjáningu milli tungu-
mála, jafnvel að ná sambandi við húsdýr sem skilja hljómfall og stöku orð,
og undrast að heyra vingjarnleg orð sögð reiðilega. Menningarbundin
merking er örðugri viðfangs og vísar stöðugt í þekkta atburði og umræðu
líðandi stundar. Slíkar tilvísanir nýtast andófshöfundum undir ógnarstjórn,
á borð við austantjaldshöfundana
sem höfðu langþróað sína texta til
að sleppa framhjá ritskoðuninni.
Við slíkar aðstæður gátu þeir
skrifað eitthvað sem virtist sak-
leysislegt á yfirborðinu en vegna
menningarbundinnar skírskot-
unar mátti skilja að átt var við
allt annað. Þá endast orðlausar skopmyndir iðulega illa vegna þess að þær
vísa í alþekkta umræðu sem er gleymd nokkrum árum síðar. Sem skýrir
af hverju gamlar skopmyndir fá okkur yfirleitt ekki til að hlæja.
Tungutakið styðst þannig við meira en orðin ein til að koma merking-
unni til skila. Því er misskilningur miklu algengari í rituðu máli en þegar
fólk hittist augliti til auglitis. Fræg er sagan af ítölskukennara hjá Endur-
menntun HÍ sem vildi leiðbeina stjórnvöldum um skattheimtu af ítölsku
verktakafyrirtæki sem tók að sér stórframkvæmdir við umdeilda virkjun
hér á landi fyrir nokkrum árum. Innheimtubréfum hafði þá ekkert verið
sinnt og undanbrögð fyrirtækisins voru til umræðu. Kennarinn ráðlagði
Skattmanni að fara á skrifstofurnar og setjast hjá forstjóranum, spjalla
huggulega um daginn og veginn, dást að fjölskyldumyndunum á skrifborð-
inu og færa svo í tal hið kalda og straumharða fljót sem verið væri að
virkja og þær miklu hættur sem þar biðu við hvert fótmál. Eftir slíka
kurteisisheimsókn mætti búast við að fá allt greitt. Þetta var ekki gert og
fljótið skolaði íslensku skattamilljörðunum burt.
Annað dæmi mætti taka af skáldamáli hinna fornu hirðskálda. Það mið-
ast við að áheyrendur/lesendur þekki goðafræðina til að skilja myndmálið
og undirliggjandi tilvísanir til goðsagna sem magna upp merkingu ein-
stakra kvæða. Þessi tækni er skýrð í bókinni Eddu sem Snorri Sturluson
setti saman til að kenna ungum skáldum að yrkja dróttkvæði – og okkur
að skilja. Án þess ramma ættum við erfitt með að botna í kveðskapnum og
vissum fátt um forn goð. Snorra Edda minnir á mikilvægi hins menning-
arbundna samhengis kvæðanna og allra annarra orða sem við látum frá
okkur.
Samhengi og
hliðarmerkingar
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
Morgunblaðið/Styrmir Kári
Áfyrstu árunum eftir hrun var gengið mjögnærri heilbrigðiskerfinu í niðurskurði, raunarsvo mjög að mörgum var ljóst að gengiðhafði verið of langt. Hugsanlegt er að sú þró-
un hafi verið komin af stað síðustu árin fyrir hrun.
Starfsmenn einstakra stofnana innan kerfisins vöruðu
við því að niðurskurðurinn mundi hafa afleiðingar.
Kannski var ekki hlustað nægilega vel á þá vegna þess
að öðrum þræði hafa slíkar röksemdir verið notaðar í
kjarabaráttu einstakra starfshópa innan heilbrigð-
isþjónustunnar. Stundum er erfitt að greina á milli.
Nú er svo komið að það fer varla fram hjá þeim, sem
samskipti þurfa að eiga við heilbrigðisþjónustuna að
hún hefur látið á sjá. Það er einfaldlega erfitt að kom-
ast áfram í því kerfi og finna þá úrlausn, sem leitað er
eftir. Þetta er ekki bara reynsla þeirra, sem þurfa á
þjónustu að halda. Hið sama segir fólkið „á gólfinu“ í
heilbrigðisstofnunum, þ.e. það starfsfólk, sem annast
fyrstu móttöku sjúklinga.
Heilbrigðiskerfið er hægt og sígandi að týna þeim
tóni umönnunar og þjónustu, sem hlýtur að vera að-
alsmerki þess og fá á sig stofn-
anakenndari brag. Þetta eru
starfsreglurnar er algengt svar
en spurning hvort þær þjóni
kannski betur þörfum kerfisins
en sjúklinganna.
Í öllum löndum í okkar heims-
hluta er heilbrigðisþjónusta kjarni samfélagsþjónust-
unnar. Telja má víst að bæði hér og í nálægum löndum
sé það grundvallaratriði í augum fólks, að heilbrigð-
isþjónusta sé ekki bara viðunandi heldur a.m.k. góð.
En heilbrigðiskerfi er ekkert öðru vísi en önnur kerfi.
Innan slíkra kerfa koma upp vandamál eins og annars
staðar. Í tilviki brezku heilbrigðisþjónustunnar svo
dæmi sé tekið hafa á seinni árum komið upp at-
hugasemdir um óviðunandi aðbúnað sjúklinga og gæði
þjónustu auk margvíslegra vandamála í almennum
rekstri.
Það eru fleiri þættir í heilbrigðisþjónustunni en bein
samskipti hennar og sjúklinganna, sem geta verið álita-
mál. Lyfjakostnaður er gífurlega hár. Sjúklingar eru
settir á lyf, þegar þeir verða veikir en hvað ætli margir
þeirra kannist við að þeim sé ráðlagt að frumkvæði
læknis að draga úr lyfjatöku eða hætta alveg töku
lyfja? Er nokkur slík skipulögð eftirfylgni í gangi? Get-
ur verið að sá sem einu sinni verður sjúklingur taki lyf
árum saman í þeirri trú að hann verði að gera það –
kannski að óþörfu og með tilheyrandi aukaverkunum?
Hver ætli kostnaður samfélagsins af óþarfri lyfjatöku
sé á ári hverju?
Frá hruni hafa nokkrar rannsóknarnefndir starfað á
vegum Alþingis til þess að rannsaka almennar ástæður
hrunsins svo og sérstaka þætti þess. Það er umhugs-
unarefni út af fyrir sig, sem Karl Garðarsson alþing-
ismaður vék að fyrir skömmu, að ekkert eftirlit hefði
verið haft með kostnaði við þær af hálfu þingsins.
En spurningin er þessi:
Er kannski tímabært að skoða fleira ofan í kjölinn
en ástæður hrunsins? Er tilefni til að rannsaka afleið-
ingar hrunsins á mikilvæga þætti samfélagsstarfsem-
innar eins og t.d. heilbrigðisþjónustuna?
Hver er upplifun hins almenna notanda af heilbrigð-
isþjónustunni? Telur hann sig hafa fengið viðunandi
þjónustu eða óviðunandi?
Hver er tilfinning hins almenna starfsmanns innan
heilbrigðiskerfisins? Er hún kannski sú, sem haft var
orð um á dögunum: Læknarnir segja nú ýmislegt en
þeir vita ekki hvernig ástandið er hér.
Einstaklingur sem átti lítilsháttar samskipti við
þetta kerfi fyrir skömmu velti því fyrir sér hvort þar
væri gerður mannamunur. Hann óskaði eftir gögnum
um sjúkling á diski og fékk það svar að það væri sjálf-
sagt. Diskurinn yrði tilbúinn daginn eftir. Hann spurði
hvort ekki væri hægt að fá diskinn sama dag. Svarið
var: Þetta eru okkar starfs-
reglur. Þá hafði þessi við-
skiptavinur heilbrigðiskerfisins
orð um að nafngreindur sérfræð-
ingur vildi skoða gögnin. Hann
var tilbúinn 10 mínútum seinna.
Hvað veldur?
Það eru yfirgnæfandi líkur á því að álagið á starfs-
menn heilbrigðisþjónustunnar sé orðið alltof mikið.
Þeir hafi einfaldlega ekki tíma til þess að sinna starfi
sínu eins og vera ber. Aftur og aftur kemur í ljós, að
þeir hafa ekki haft tíma til að kynna sér sögu sjúk-
lings, þótt hún sé til staðar í tölvukerfum þessara
stofnana.
Þótt þjóð okkar sé ósammála um margt er hún
áreiðanlega sammála um að hún vill að við byggjum
upp heilbrigðiskerfi, sem stenzt samanburð við það
bezta sem þekkist annars staðar. Ekki viljum við að
fólk neyðist til að leita læknisþjónustu í öðrum löndum
vegna þess að það treystir því ekki að hún fáist hér.
En slík dæmi eru því miður til.
Það er líka varhugavert að heilbrigðisþjónustunni
hér fari svo aftur að læknar og hjúkrunarfræðingar
vilji ekki koma heim að námi loknu, ekki bara vegna
launakjara heldur ekki síður vegna þess að nægilegur
metnaður sé ekki til staðar um gæði þjónustu. Og er
þá ekki vísað til starfsmanna heldur þeirra sem
ábyrgðina bera að lokum, sem er Alþingi.
Almennir þingmenn eru í betra sambandi við gras-
rótina í samfélaginu en flestir aðrir, starfs síns vegna.
Þeir ættu að leggja við hlustir og gefa því gaum hvern-
ig talað er um stöðu heilbrigðisþjónustunnar í dag. Það
er áreiðanlega með ýmsum hætti, bæði jákvætt og nei-
kvætt. Staðan á landsbyggðinni er að sjálfsögðu
kapítuli út af fyrir sig.
Kerfið er hrunið sagði virðulegur læknir við viðmæl-
anda sinn fyrir nokkrum dögum.
Getur það verið?
Er kannski tímabært að kanna áhrif hins efnahags-
lega hruns á heilbrigðiskerfið?
Er heilbrigðiskerfið „hrunið“?
Það þarf að kanna fleira en
efnahagsleg áhrif hrunsins
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Ég flyt þrjá fyrirlestra á ráð-stefnu norrænna stjórnmála-
fræðinga í Gautaborg 12.-15. ágúst.
Einn fyrirlesturinn er um hvort ís-
lenska velferðarríkið sé í eðli sínu
engilsaxneskt eða norrænt. Ég er
að vísu sammála þeim Konráð
Gíslasyni og Jónasi Hallgrímssyni
um, að orðið „velferð“ er dönsku-
legt. Orðið „farsæld“ er íslensku-
legra. En líklega verður úr þessu
litlu um það þokað. Niðurstaðan í
fyrirlestrinum er, að íslenska vel-
ferðarríkið sé hvorki engilsaxneskt
né norrænt, heldur séríslenskt.
Skattar eru hærri og bætur rausn-
arlegri en í engilsaxneskum lönd-
um, til dæmis Bretlandi og Banda-
ríkjunum. Skattar eru hins vegar
lægri en á öðrum Norðurlöndum,
jafnframt því sem bætur takmark-
ast vegna tekjutengingar aðallega
við þá, sem þurfa á þeim að halda.
Til dæmis eru barnabætur óháðar
tekjum í Svíþjóð ólíkt Íslandi. Þar
brugðu jafnaðarmenn á það ráð upp
úr miðri 20. öld að veita öllum bóta-
rétt til þess að auka stuðning við
velferðarríkið. Allir greiða til vel-
ferðarríkisins, og allir þiggja af því,
þótt féð rýrni vitanlega talsvert í
meðförum ríkisins: Hrói höttur
heimtar sitt. Allir halda, að þeir séu
að græða, þótt flestir séu að tapa.
Annar fyrirlesturinn er um Ice-
save-deilu Íslendinga við Breta og
Hollendinga 2008-2013, og minnist
ég í því sambandi á hinar frægu
samræður Aþeninga við Meleyinga,
íbúa eyjunnar Melos, árið 416 f. Kr.
í Pelopsskagastríðinu, en þær færði
gríski sagnritarinn Þúkídídes í let-
ur (eða samdi jafnvel). Kröfðust
Aþeningar þess, að Meleyingar lytu
þeim. „Enda var yður fullkunnugt
eigi síður en oss, að sá ríkari hlýtur
að ráða, en réttlæti manna á meðal
þar aðeins er jafningjar eigast við,“
sögðu Aþeningar. Niðurstaðan í
fyrirlestrinum er, að við Íslend-
ingar séum eins og á miðöldum
vinafá og vanmegna, þótt við eigum
að bera höfuðið hátt. Við skulum
vona, að Guð sé ekki hliðhollur fjöl-
mennustu hersveitunum, heldur
bestu skyttunum, eins og Voltaire
orðaði það. Þriðji fyrirlesturinn er
um það, hvers vegna Ísland var
skilið eftir úti á köldum klaka í
miðri fjármálakreppunni 2008. Það
mál er ég að rannsaka, eins og
frægt er orðið. Þar er enn sem
komið er meira um spurningar en
svör.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Fyrirlestrar í
Gautaborg
Suðurlandsbraut 48 (bláu húsin í Faxafeni) - Sími 553 3450 - Vefverslun: www.spilavinir.is - sendumumallt land!
kl. 13:00Upplestur
20%
afsláttur
Við aðstoðum þig við að velja spilið
og pökkum því inn fyrir þig.
Gefðu spil
í afmælisgjöf
Sendum
um allt land
spilavinir.is