Hrund - 01.06.1967, Blaðsíða 30

Orson í útvarps-
þættinum, sem gerði
milljónir manna viti
sínu fjær af ótta á
örskammri stundu.
Orson Welles árið
1940, þegar hann kom
til Hollywood með
leikurunum frá Mer-
cury leikhúsinu.
Oflátungurinn valda-
gráðugi, blaða-
kóngurinn „Citizen
Kane,“ 1941.
Orson í einu hlutverki
sínu af mörgum í leik-
ritinu „Umhverfis jörð-
ina á 80 dögum“, 1946.
Hér sjáum við Orson,
harðleitan á svip, í hlut-
verki Harry Lime í
kvikmyndinni „Þriðji
maðurinn".
En hver er ferill þessa manns,
sem er í augum yngri kynslóða
a.m.k. svo órjúfanlega tengdur
sögu kvikmyndanna.
Hann fæddist árið 1915 í Kenosha
í Wisconsin. Sem barn var hann
umkringdur fólki, sem var eins á-
kjósanlegt fyrir undrabarn og hugs-
azt gat. Hann ólst framan af upp
með móður sinni- foreldrar hans
skildu er hann var kornungur-;
Beatrice Ives hét hún og var
ágætur píanóleikari. Hún kynnti
drenginn listamönnum i Chicago
fljótlega eftir að hann fór að ganga,
og frá blautu barnsbeini vandist
hann því að halda uppi samræðum
við snjalla menn á ýmsum sviðum.
Þá þegar hóf hann að þroska með
sér þann eiginleika, að geta fylgzt
með samræðum tveggja til þriggja
hópa manna, er staddir voru í sama
herbergi.
Hann missti móður sína níu ára
að aldri og fór þá til föður síns,
Richard H. Welles, fyrrverandi
uppfinningamanns og framleið-
anda, sem var hættur störfum og
eyddi því, sem eftir var ævinnar, i að
ferðast um og njóta lífsins lysti-
semda. Nú tók hann soninn með sér
í ferðalögin og um fermingaraldur
hafði Orson séð flest lönd Evrópu,
vanizt kampavíni með kvöldmatn-
um og félagsskap fagurra kvenna.
Þriðji maðurinn, sem nátengdur
var uppvexti Orson Welles, var dr.
Maurice Bernstein. Hann gat sér
til um það, er drengurinn var hálfs
30
annars árs, að hann væri óvenju-
legum gáfum gæddur. Hann sá
honum fyrir leikföngum og verk-
efnum, sem leiddu hæfileika hans í
ljós. Það var t.d. hann, sem sá
honum fyrir leikhúslíkani, málara-
trönum, reglustiku og sirkli og
leiðbeiningum í töfrabrögðum. Að
föður Welles látnum, varð dr.
Bernstein fjárhaldsmaður hans —
og í stað þess að neyða hann til náms
í Harvard, eins og faðir hans hafði
ætlazt til, leyfði hann honum að
nota fé sitt til að ferðast til Irlands.
Á írlandi hafði Orson Welles
ekki dvalizt nema tæpt ár, er hann
var farinn að leika aðalhlutverk í
helztu leikhúsum Dublinar. Hann
hafði þá þegar nokkurra ára reynslu
af leikstarfsemi, því að í eina
framhaldsskólanum, þar sem hann
stundaði reglulegt nám- á árunum
ellefu til fimmtán ára- lék hann og
sviðsetti fjölda skólaleikja á hverju
ári. Síðan hefur þessi skóli „Todd
School of Woodlock" lagt áherzlu
á auðugt leiklistarlíf nemenda, og
Welles heldur enn tryggð við
skólann og sýnir hana með því að
koma þangað öðru hverju, stjórna
leikjum og lesa upp.
Sautján ára gamall kom Orson
Welles aftur til New York. Honum
þótti hin mesta furða, að ekki
skyldi gert meira veður út af komu
hans, — slíks hæfileikamanns, sem
unnið hafði fræga sigra hjá Gate-
leikhúsinu sjálfu. Honum gramdist
þetta og lagði fljótlega aftur land
undir fót. — Að þessu sinni til
Marokko, þar sem hann dvaldist
um hríð í boði prins, er hann hafði
kynnzt í Dublin. I Marokko vann
Welles að skólaútgáfu af leikritum
Shakespeares, sem hann gaf út í
samvinnu við skólastjórann sinn
gamla frá Todd skólanum. Hefur sú
bók síðan verið seld í hundruðum
þúsunda eintaka.
Næst þegar Orson Welles kom
heim til Bandaríkjanna, kynntist
hann leikritahöfundinum Thornton
Wilder- og upp frá því hófst fyrir
alvöru ferill hans sem leikara og
leikstjóra.
Um þessar mundir voru framtíð-
arhorfur fyrir leikara ekki glæsi-
legar. Þetta var á verstu árum
kreppunnar og óttalegt vonleysi,
hvar sem litið var. Þó var þessi tími
hagstæður að því leyti, að fáir
lögðu út á leikbrautina, svo að
þeim, sem höfðu til þess kjark og
fjárhagslega möguleika, veittist
auðveldara en ella að fá hlutverk.
Árið 1935 bauðst Welles aðal-
hlutverk í ljóðaleiknum „Panic“
eftir Archibald MacLeish, eins-
konar tilraunaleik, sem ekki var
Orson Welles hefur kringluleitt andlit,
hátt enni, hljómmikla rödd og sérstæðan
persónuieika. Því ætti hlutverkaskrá hans í
rauninni að takmarkast við eina manngerð,
sem líktist honum sjálfum. En þessar
myndir sýna, að svo er ekki. Hann er
snillingur í að búa sér gervi, og svipbrigði
hans eru óteljandi.
Hér er hann sjálfum sér líkur. Myndin er
úr „A man for all seasons," þar sem hann
leikur Wolsey.
sýndur nema þrisvar. En upp úr
því hófst samvinna Welles við
John nokkurn Housemann, einn
þeirra er setti „Panic“ á svið. Þeir
voru í sameiningu fengnir til að
setja Macbeth á svið í Harlem,
blökkumannahverfinu í New Y ork,
með blökkumönnum í nær öllum
hlutverkum. Það varð hin sögu-
iegasta sýning og leiddi til harðra
deilna og óeirða.
Samvinna þeirra Housemanns og
Welles leiddi til stofnunar Mercury
leikhússins, sem á næstu árum
sýndi mörg umdeild og athyglis-
verð ný leikrit. Vegna hins almenna
peningaleysis var borin von, að
sýningarnar bæru sig, svo að að-
standendur leikhússins urðu að fá
fjármagn annars staðar. Það gekk
ekki sem verst, því að um þessar
mundir var Welles einnig orðinn
viðurkenndur útvarpsleikari og
varði mestum hluta launa sinna til
að styðja Mercury-leikhúsið.