Læknablaðið - 15.09.2007, Blaðsíða 37

UMRÆÐA & FRÉTTIR / SMITSJÚKDÓMAR
skæðasta drepsótt sem herjað hefur á mannkynið
í nútímanum, en talið er að um 50 milljónir manna
hafi látist af völdum hennar á örfáum mánuðum
árið 1918. Röskun af völdurn veikinnar var rniklu
meiri en heimstyrjaldarinnar fyrri sem var að ljúka
þegar veikin kom fram og e.t.v. átti veikin sinn þátt
að styrjöldinni lauk.
Það er margt mjög sérstakt við spænsku veik-
ina og eitt af því er að enginn veit hvaðan hún
kom, þó að nýlegar rannsóknir bendi til þess að að
þetta hafi verið veira sem kom úr fuglurn. Það er
mjög heillandi saga á bakvið rannsóknirnar sem
beindust að því að finna veiruna eftir öll þessi ár
en vísindamenn grófu upp lík þeirra sem létust úr
veikinni, upp úr sífreranum í Alaska til að tjasla
veirubútunum saman. Eitt af því sem er sérstakl
við spænsku veikina er að hún lagði fyrst fremst
ungt og hraust fólk í valinn, gagnstætt öðrum
inflúensufaröldrum. Enginn veit hvernig á þessu
stóð. Hvort það var tengt veirunni sjálfri, hvort
hún hafði lag á því að drepa frekar hraust fólk en
þá sem eru veikari fyrir, en allt þetta hefur gert
spænsku veikina að ögrandi viðfangsefni til rann-
sókna.
Hér á íslandi vitum við nákvæmlega hvernig
hún barst til landsins og síðan er hægt að gera sér
grein fyrir því hvernig veikin lamaði þjóðfélagið
frá degi til dags, þar sem samtímaheimildir eins
og Morgunblaðið og Heilbrigðisskýrslur eru mjög
greinargóðar. Það er nánast hægt að kortleggja út-
breiðslu veikinnar frá upphafi til enda því þetta er
rakið skilmerkilega í þessum heimildum.
Einnig er til nokkuð nákvæm skrá yfir þá sem
létust. Við erum með mjög nákvæmar upplýsingar
úr Islendingabók Islenskrar erfðagreiningar og
einnig um um greftrunardag og greftrunarstað
þeirra sem létust úr veikinni. Þegar þetta er allt
tekið saman opnast möguleikinn á því að gera
sér grein fyrir atburðarásinni eins og hún var; við
getum greint nákvæmlega hverjir dóu, hvenær,
hvar þeir voru búsettir. jafnvel hverjir voru þar
aðrir til heimilis. Með því að nota þessar upplýs-
ingar var unnt að reikna út áhættuna á dauðs-
föllum af völdum veikinnar innan fjölskyldna og
á grundvelli skyldleika. Þetta er í rauninni ein-
stakt að hafa möguleika á að skoða gögnin með
þessum hætti því upplýsingar erlendis eru mun
grófari, þar eru einungis til tölur um heildardán-
artíðni í einstökum borgum en upplýsingar um
einstaklinga eru ekki fáanlegar með sama hætti.
Niðurstöður okkar eru þær að erfðaþættir virtust
skipta tiltölulega litlu máli en það er hugsanlegt að
smitmagnið sem hver einstaklingur komst í snert-
ingu við í upphafi veikindanna hafi verið það sem
spáði best fyrir um hvernig honum reiddi af. Ef
til vill náði lítið smitmagn að kitla ónæmiskerfið
nægilega mikið til að það myndaði mótefni en
mikið smitmagn í upphafi var svo yfirþyrmandi
fyrir ónæmiskerfið að fólk fékk lungnablæðingar
með öndunarbilun og dó. Þetta er ein ályktunin
sem draga má af þessunr niðurstöðum.”
Magnús segir að áhugi manna á heimsfar-
aldrinum 1918 hafi aukist á undanförnum árum
einmitt vegna þess að menn telja að hliðstæður far-
aldur geti komið upp á næstu árum eða áratugum.
„Hvort það verður H5N1 veiran sem veldur honum
eða annar stofn er óljóst og hvenær það gerist
er einnig óljóst en það má draga mikinn lærdóm
af þessari sögu. Hvernig útbreiðslunni er háttað,
hverjir eru í mestri hættu á að deyja, og hvernig
tímasetningar á íhlutandi aðgerðum, forvörnum,
skila misgóðum árangri eftir því hvenær er gripið
til þeirra. Það er t.d. ekki raunhæft að einangra alla
því þá sitjum við uppi með tifandi tímasprengju
sem mun springa á endanum. Spurningin er hvern-
ig svona bylgju er hleypt í gegnum samfélagið og
reyna að draga sem mest úr eyðileggingaráhrifum
hennar um leið. Er hægt að hægja á bylgjunni,
draga úr krafti hennar, lækka öldutoppinn. Þetta
er eitt af því sem menn hafa verið skoða varðandi
spænsku veikina. í Bandaríkjunum var dánartíðni
í einstökum borgum mjög mismunandi eftir því
hvernig yfirvöld á staðnum brugðust við. Sumir
brugðust við alltof seint, aðrir jafnvel of snemma
og allt þar á milli og það hafði mjög misjöfn áhrif
sem lærdómsríkt er að skoða.
Hér á Islandi var gripið til mjög róttækra
ráðstafana, samkomur féllu að mestu sjálfkrafa
niður í Reykjavík sem var um seinan og hafði því
mjög lítið að segja. Samgöngubann hinsvegar á
Holtavörðuheiði og við Múlakvísl hafði hinsvegar
þau áhrif að veikin barst hvorki til Norður- né
Austurlands. Eftir því sem ég best veit þá er það
einsdæmi í þessum alheimsfaraldri 1918 að tekist
hafi að einangra hálft land með svo afgerandi ár-
angri. Annars staðar tókst í fáeinum tilvikum að
einangra afskekkt þorp eða hverfi en þetta er al-
gjörlega einstakt og má draga mikilvægan lærdóm
af því. Það yrði reyndar mjög erfitt að einangra
landið fyrir umheiminum nú vegna þess hversu
tíðar samgöngur við alla heimshluta eru, en allar
aðgerðir sem gætu seinkað komu slíks faraldurs til
landsins væru af hinu góða.”
Berskjölduð gegn bólusótt
Verkefnið sem rannsóknin á spænsku veikinni er
hluti af er fjórþætt að sögn Magnúsar. „Þar er líka
um að ræða rannsókn á alvarlegum bakteríusýk-
ingum af völdum hjúpaðra baktería, t.d. pneumó-
kokka sem valda heilahimnubólgu og mjög slæmri
lungnabólgu, berkla og aukaverkanir kúabólusetn-
Læknablaðið 2007/93 621