Vísbending - 24.12.2012, Side 12

12
að ótilgreindum útilegumönnum, í öðrum slíkum leiðöngrum voru
menn á höttunum eftir ákveðnum mönnum. Um hálfri öld fyrr höfðu
Mývetningar raunar fengið áþreifanlega sönnun um útilegumenn
á öræfunum, þegar komið var þangað með fræg skötuhjú, Fjalla-
Eyvind og Höllu, en þau höfðu falið sig árum saman á hálendinu.
Vissulega gekk útilegumannatrúin út í öfgar og full ástæða var til
að reyna að kveða hana niður í þeirri mynd eins og nokkrir íslenskir
menntamenn tóku sér fyrir hendur á seinni hluta nítjándu aldar. Þar
var þýðingarmest framlag lærdómsmannsins Björns Gunnlaugssonar
(d. 1876), sem ferðast hafði um óbyggðir Íslands á fjórða og fimmta
áratug nítjándu aldar og kortlagt þær fyrstur manna af fádæma
nákvæmni og eljusemi. Gjarnan er sagt að grein hans, „Um stöðvar
útilegumanna“, sem birtist í blaðinu Íslendingi snemma árs 1861,
hafi gengið af útilegumannatrú Íslendinga dauðri. Það er ofmælt.
Málflutningur Björns hafði áreiðanlega áhrif meðal menntamanna,
en hjátrú og hindurvitni almennings hafa hvergi verið lögð að velli
með rothöggi lærdómsmanna. Næstum hálfri öld eftir að grein hans
birtist, vorið 1905, skýrði Reykjavíkurblaðið Ingólfur frá því, að í
Mývatnssveit – nema hvað! – gengju miklar sögur um útilegumenn á
öræfunum. Kveikjan að þeim grunsemdum væru slæmar fjárheimtur
um haustið, saknað væri um hundrað fjár. Leitarmenn hefðu rakið
dularfull spor í snjónum þar til þau hurfu í hrauni óbyggðanna. „Þóttust
þeir kenna reykjarkeim, er vindur stóð sunnan af öræfum,“ sagði
blaðið, og kvað marga byggðarmenn sannfærða um að útilegumenn
væru nú í Ódáðahrauni og væru þeir valdir að fjárhvörfunum.
Hvað er útilegumaður?
Útilegumaður er sakamaður sem flúið hefur undan yfirvöldum
til óbyggða, lagst út, til að komast hjá refsingu. En þannig hefur
skilgreiningin ekki alltaf verið. Á fyrstu öldum Íslandsbyggðar var
útilega sérstök ævilöng refsing fyrir mjög alvarleg brot; hét hún
skóggangur í hinum fornu lögum. Hinn seki var nefndur skógarmaður.
Þeir voru réttlausir og réttdræpir. Varðaði refsingu að leggja þeim
lið. Líklega á hugtakið uppruna í Noregi þar sem var víðáttumikið
skóglendi sem sekir menn gátu leitað hælis í. Í Íslendingasögum eru
margar frásagnir af skógarmönnum og viðleitni þeirra til að lifa af
í óbyggðunum, stundum með sauðaþjófnaði eða ránsferðum á bæi.
Sögur af útilegumönnum virðast snemma hafa orðið Íslendingum
hugstæðar. Í þremur vinsælum Íslendingasögum eru skógarmenn
aðalpersónur, Grettis sögu Ásmundarsonar, Gísla sögu Súrssonar og
Harðarsögu og Hólmverja. Þær eru ritaðar á þrettándu og fjórtándu
öld en sögusviðið er Ísland frá níundu öld fram til hinnar elleftu.
Sögurnar geta ekki talist traustar heimildir um raunverulega atburði,
en þær gefa góða hugmynd um hvernig Íslendingar hugsuðu um
útilegumenn á ritunartímanum.
Eftir að íslenska þjóðveldið leið undir lok árið 1262 tók norska
– og síðar danska – ríkisvaldið allar refsingar á Íslandi í sínar
hendur. Skóggangur var afnuminn og í staðinn komu opinberar
refsingar: hýðing, brennumerking og aftaka. Fangavist kom ekki
til sögu fyrr en á sautjándu öld. Árið 1564 var sett sérstök löggjöf
um siðferðismál, mjög ströng, Stóridómur, þar sem algjört bann
var lagt við sifjaspelli, framhjáhaldi hjóna og lauslæti ógiftra að
viðlögðum hörðum refsingum. Við alvarlegustu siðferðisbrotum lá
dauðarefsing; voru karlar hálshöggnir en konum drekkt. Heimildir
sýna að Íslendingar, sem lögðust út á sautjándu og átjándu öld, voru
ekki síst að flýja slíkar refsingar. Ef þeir komust ekki úr landi voru
óbyggðirnar eina athvarf þeirra. En þar beið þeirra ekkert sældarlíf,
síst af því tagi sem lýst er í þjóðsögum. Ef þeir voru heppnir og
fundu felustaði í grennd við veiðivötn gátu þeir lifað af sumarið.
En það voru ekki nema allra hraustustu og útsjónarsömustu menn
sem gátu legið úti að vetrarlagi þegar snjór lagðist yfir landið,
frosthörkurnar bitu og vindarnir blésu.
Elstu samtímaheimildir
Elstu samtímaheimildir þar sem útilegumenn eru nefndir til
sögu eru Sturluþáttur í safnritinu Sturlungu og Guðmundar saga
Arasonar. Í hinni fyrrnefndu er sagt frá ræningjaflokki í Dalasýslu
um miðja tólftu öld. Þeir dvelja ýmist á bæjum eða leggjast út, en
eru þó ekki dæmdir skógarmenn heldur illvirkjar sem leika lausum
hala í skjóli eins af höfðingjum héraðsins. Segja má að þeir séu ekki
réttnefndir útilegumenn því þeir falla hvorki undir hina eldri né yngri
skilgreiningu hugtaksins.
Sama má reyndar segja um Aron Hjörleifsson, vin Guðmundar
góða biskups, sem sagan segir að hafi barist með biskupi í Grímsey
snemma á þrettándu öld. Hann var hvorki dæmdur skógarmaður né á
flótta undan yfirvaldinu. Hann flúði undan andstæðingum biskups og
var í felum víða um land, í hellum og í skógum, um tíma við annan
mann, en komst loks úr landi. Hann naut aðstoðar margra manna og
þurfti því ekki að leggja fyrir sig rán eða þjófnað.
Aronshellis, sem nefndur er í sögunni, hafa menn lengi leitað.
Árið 1957 fundust áður óþekktir hellar í Gullborgarhrauni
í Hnappadalssýslu. Í einum þeirra er forn hleðsla, næstum
mannhæðarhár veggur um þveran hellinn sem er 185 metrar á lengd
og endar í 13 metra háum strompi sem nær upp úr hrauninu. Engar
minjar finnast um legurúm eða matseld í hellinum og engin dýrabein
eru þar. Það eru því engin gild rök fyrir því að telja að þessi hellir
hafi nokkru sinni verið bústaður útilegumanna. En eins og einn
helsti fræðimaður um íslenska útilegumenn, Ólafur Briem, benti á
í bók sinni Útilegumenn og auðar tóttir (1983), rifjast upp í þessu
samhengi að einu „útilegumennirnir“ sem að engu leyti öfluðu fæðu
sinnar sjálfir, voru á þessum slóðum. Þetta voru Aron Hjörleifsson
Björn Gunnlaugsson átti mestan þátt í því að kveða niður hina lífseigu
alþýðutrú á útilegumannabyggðir á öræfunum.