Vísbending - 24.12.2012, Qupperneq 16

16
En útilegumannatrúin átti sína andstæðinga. Hún fór óskaplega
í taugarnar á ýmsum Íslendingum, ekki síst menntamönnum sem
lært höfðu náttúruvísindi. Sumum þeirra þóttu viðhorf samlanda
sinna jafnvel til minnkunar fyrir land og þjóð. Náttúrufræðingurinn
Þorvaldur Thoroddsen kvað fast að orði í Ferðabók sinni 1888:
„Það er ekki enn þá laust við, að sumir byggðarmenn hafi enn þá
töluverða útilegumannatrú. Það kemur fyrir, að menn verða hræddir
við hestaspor á óvanalegum stöðum á öræfum, menn þykjast finna
reykjarlykt leggja ofan af jöklum, og hefur stundum fólk á grasafjalli
orðið ærið skelkað af slíkum hlutum. [...] Það er annars merkilegt að
jafn-hlægilega vitlaus hjátrú og fjallbúatrúin skuli hafa getað haldist
svo lengi, og það jafnvel til skamms tíma hjá mönnum, sem að öðru
leyti voru skynsamir. [...] Það hefur komið fyrir, að menn af Landinu
og úr Skaftártungu hafi sést við Fiskivötn og orðið dauðhræddir hver
við annan.“
Landkönnun gegn útilegumannatrú
Lærimeistari Þorvaldar Thoroddsen, Björn Gunnlaugsson,
hafði þegar á fyrri hluta 19. aldar gert sitt til að létta þokunni yfir
útilegumannabyggðunum á öræfunum. Áður hefur verið sagt
frá ferðum hans 1834 og 1835 í Þórisdal, en þær voru liður í
umfangsmiklum landmælingum hans og kortagerð af miðhálendinu.
Vafalaust var leit hans að Þórisdal líka á sinn hátt upptendrandi
ævintýraferð í hugmyndalegum skilningi, meðvitað eða ómeðvitað;
jafnvel jarðbundnir menn og rökvísir eins og Björn Gunnlaugsson
finna öðru hverju fyrir fiðringi í maganum gagnvart leyndardómum
og ráðgátum tilverunnar.
Þegar ekkert reyndist hæft í hinum gömlu þjóðsögum um Þórisdal
fannst Birni það skylda sín að gera grein fyrir þeirri niðurstöðu á
prenti. Skýrði hann frá ferðum sínum í tímaritinu Skírni 1835 og
blaðinu Sunnanpóstinum 1836. En þegar útilegumennirnir gátu
ekki lengur átt heima í Þórisdal flutti þjóðtrúin þá í aðra dali. Og
fór létt með það! Um aldarfjórðungi síðar, vorið 1861, sá Björn
ástæðu til birta í blaðinu Íslendingi sérstaka grein til að reyna
að kveða niður útilegumannatrúna. Ekki er ljóst hver hin beina
kveikja var að þeim skrifum, en vera má að söfnun þjóðsagna, þar
á meðal útilegumannasagna, sem „hinir íslensku Grimms-bræður“,
fyrrnefndur Jón Árnason og félagi hans Magnús Grímsson, höfðu
þá í nokkur ár staðið fyrir, hafi verið búin að auka mjög áhuga og
umræður um þessu efni meðal almennings. Eru heimildir fyrir því
að aukið kapp hafi færst í þjóðsagnasöfnun Jóns Árnasonar og
samstarfsmanna hans í lok sjötta áratugar og byrjun sjöunda áratugar
nítjándu aldar, en safnið byrjaði að koma út 1862.
Í upphafi blaðagreinarinnar skrifar Björn: „Þegar eg var að kanna
og mæla innanvert Ísland, gjörði eg meðfram ómak til að kanna þær
útilegumannastöðvar, sem eg heyrði um talað og eg gat við komið
að kanna, og vildi ég eyða útilegumanna-trúnni, að því leyti sem hún
reyndist ósönn, en staðfesta það í henni, er satt kynni að reynast. Mér
þótti hálfvegis minnkun að því fyrir mig og landa mína að geta eigi
gengið úr skugga um það, hvort nokkur heimuleg byggð gæti leynst í
voru litla landi eða eigi.“
Björn nefnir síðan sjö staði þar sem þjóðtrúin hefur sett niður
byggðir útilegumanna, Þórisdal, Ódáðahraun, Köldukvíslarbotna,
Torfajökulsdali, Eyvindarver á Sprengisandi, Stórasjó og Vatnajökul.
Rekur hann ferðir sínar um þessa staði (Stórasjó telur hann norðast
í Fiskivötnum) og kveðst hvergi hafa fundið minnsta vott um
útilegumannastöðvar. Kofi Eyvindar sé undantekning, er þar hafi
aðeins einn maður búið með konu sinni og falli því ekki að þjóðtrúnni
um fasta byggð útilegumanna. Björn ræðir síðan af vísindalegri
nákvæmni skilyrði þess að stöðug byggð útilegumanna geti þrifist.
Byggðin þarf: „1) fæði, annaðhvort af kúm, kindum, fuglum eða
fiskum; þá veiðarfæri, heyskapar-amboð, matreiðslu-áhöld og eldivið.
2) hey og gras handa skepnum sínum, og það ekki mjög langt í burtu.
3) klæði, af ull, lérefti eða skinnum; einnig rúmföt, verkfæri til að
vinna þetta; einnig skóleður og nálar. 4) húsaskjól, og allt hvað þar til
heyrir. 5) hlýindi og hita af eldi, þá eldivið. 6) hesta til aðflutnnga. 7)
tímgun, ef ættkvíslin skal við haldast og ekki deyja út. 8) læknishjálp
og hjúkrun í sjúkdómum. 9) kaupskap við útlendar þjóðir.“
Björn minnir á að byggðarmenn, hinir venjulegu Íslendingar, eigi
fullt í fangi með að halda sér við. Og hvað þá með útilegumennina,
sem ofan á allt annað verða að fara huldu höfði og ekkert má finnast
af því sem þeir þurfa til viðurværis eða nauðsynja sinna? Ekki megi
finnast svo mikið sem tað eða spor eftir neinar lifandi skepnur, enn
síður skepnurnar sjálfar, en þó allra síst menn; og ekki megi sjást
reykur upp af byggðunum eða kolagröfum.
„Þó að nú útilegubyggðar-lífið, þrátt fyrir þetta allt, gæti átt sér
stað,“ ritar Björn ennfremur, „þá hlyti það þó að vera mjög eymdarfullt,
og jafnvel verra en að gefa sig undir mannahendur. Ímyndum vér
oss, að einhver skyldi eiga alla ævi að búa í Eyvindarkofum uppi á
eyðifjöllum, mundi honum ekki verða kalt í vetrarhörkunum, sem
meiri eru þar svo hátt uppi, en við sjávarstrendurnar? Eyvindur varð
þó feginn að gefa sig til byggða, þegar ellin dróst yfir hann. Þegar nú
þar að auki aldrei hefur vart orðið við einn einasta útilegumann svo
áreiðanleg saga sé af, nema sem farið hefur úr vorri byggð, eins og
Eyvindur, þá verður átyllulaust að vera að skapa sér þá í huga sínum.“
Björn lýkur blaðagrein sinni með þessum orðum: „En sé
nú loksins nokkur stöðug útilegumanna-byggð til í landinu og
bærilegt þar að vera, hvað kom þá til, að Fjalla-Eyvindur, Grettir,
Hörður o.s.frv., ekki gáfu sig til hennar, en voru að hrekjast hingað
og þangað? Þeir höfðu þó nægan tíma til að leita hana uppi. Þetta
held ég að sýni ljóslega, að engin stöðug útilegumannabyggð sé til
í landinu.“
Inn úr kuldanum
Skrif Björns Gunnlaugssonar vöktu á sínum tíma mikla athygli og
urðu tilefni blaðadeilu þar sem útilegumannabyggðirnar áttu sinn
málsvara. Frá sjónarhóli okkar nútímafólks má segja að málflutningur
Björns hafi verið hin eðlilegu lokaorð um útilegumenn á Íslandi. Og
það urðu þau til lengri tíma litið. En það var þó ekki eins og blásið
hefði verið á kerti sem síðan hætti að loga. Í andlega lífinu verða
breytingar aldrei með svo snöggum hætti. Sannleikurinn er sá að
útilegumannatrúin var við ágæta heilsu enn um sinn næstu árin eftir að
Björn Gunnlaugsson kvað hana niður. Þær kynslóðir sem alist höfðu
upp við hana og tileinkað sér hana yfirgáfu hana ekkert frekar en
kristilegu barnatrúna, sem ýmsir lærðir menn voru á sama tíma farnir
að vekja efasemdir um. Það var ekki fyrr en með nýjum kynslóðum
á tuttugustu öld sem trúin á byggðir útilegumanna í öræfunum hvarf
með öllu úr sögunni.
Það „kemur fyrir að botninn detti úr trú manna í heilu landi
þegar minnst varir,“ skrifaði nóbelsskáldið Halldór Laxness um
útilegumannatrúna, „en rök viturra manna eru sjaldan bein orsök
slíkrar trúmissu.“ Smám saman áttuðu Íslendingar sig á töfrum
öræfanna og sannfærðust um að óhætt væri að ferðast um þau án
þess að verða fyrir ónæði af útilegumönnum eða öðrum dularfullum
verum úr heimi þjóðtrúar og þjóðsagna.
En svo er fyrir að þakka brautyðjandastarfi Jóns Árnasonar
þjóðsagnasafnara og samstarfsmanna hans, að útilegumennirnir
sjálfir hurfu ekki með öllu úr sögunni heldur öðluðust framhaldslíf í
bókum í hlýjum stofum landsmanna. Þar fer líka miklu betur um þá
en á köldum og hryssingslegum öræfum Íslands. V