Þjóðlíf - 01.02.1990, Qupperneq 31

Endaskipti sem enginn sá fyrir
Vafalaust hefðu flestir talið
líklegra um mitt fyrra ár að
Island gengi í Danaveldi á
ný en að þau endaskipti
yrðu á hlutunum í Austur-
Evrópu sem raun ber vitni.
Of skammt er síðan þeir
stjórnarhættir hrundu
sem Sovétmenn komu þar á í
lok síðari heimsstyrjaldar til
þess að sagnfræðilegir dómar
verði kveðnir upp. Hins veg-
ar er forvitnilegt að blaða í
gömlum tímaritsgreinum frá
fyrri hluta liðins árs og sjá að
sjaldan hafa jafn margir haft
jafn oft rangt fyrir sér. Sá
sem þetta ritar leyfði sér
þann munað tvívegis á síð-
asta ári að spá opinberlega
um gang mála í Austur-
Evrópu og hafði mjög rangt
fyrir sér í bæði skiptin. (Jú,
víst varð Samstöðumaður
forsætisráðherra Póllands á
árinu, og — sei sei jú mikil
ósköp — uppreisnin í Rúm-
eníu braust út áður en Sjá-
seskú var allur...)
Kjarni málsins er sá að
hálfs árs gamlar tímari-
tsgreinar eru gamlar, því
fréttir úreltust ekki á einum
degi heldur nokkrum
klukkustundum. Atburðirn-
ir í Austur-Evrópu hafa
sennilega valdið ritstjórum
viku- og mánaðarrita um al-
þjóðastjórnmál verulegum
höfuðverk. Breska vikuritið
Economist skartaði miklum
greinarauka um fall Berlín-
armúrsins fyrstu vikuna í
nóvember. Greina mátti á
stíl höfunda að þeir þóttust
fara með glannalegar spár er
þeir spáðu hruni Berlínar-
múrsins fyrir aldamót. Hann
var fallinn áður en blaðið
komst í söluturna. Og eitt
virtasta tímarit í þýskum
fræðum í Bandaríkjunum
helgaði desemberhefti sitt
Austur-Þýskalandi þar sem
fullyrt var að allt væri með
kyrrum kjörum í ríki Hon-
eckers. Að ekki sé minnst á
vikuritið Newsweek þar sem
spurt var hvort Tékkóslóva-
kía félli næst, í þann mund
sem óeirðir höfðu geysað í
viku og flokksforystan
hrökklast frá.
Roði færist í kinnar skrá-
setjara er hann sér í gömlum
eintökum af Þjóðlífi spá-
dóma úr hans eigin penna
um að illa gangi hjá Sam-
stöðu í Póllandi í júníheft-
inu, en óháðu verkalýðsfé-
lögin voru þá í þann mund að
vinna einhvern mesta yfir-
burðasigur sem um getur í
kosningum. Málsbætur?
Ýmsar. Enginn sá þennan
yfirburðasigur fyrir, allra
síst þeir sem léku aðalhlut-
verkin.
Jafnt leyniþjónustur,
„sérfræðingar“ í málefnum
Austur-Evrópu og óbreyttir
blaðamenn — enginn bjóst
við því að slík endaskipti
yrðu á heimsmynd okkar á
einu ári sem raun ber vitni.
—ás
Eitt er að vita, annað að sannreyna.
Þegar Sovétmenn létu það gott heita
að Tadeusz Masowiecki og Samstöðu-
menn tækju við stjórnarforystu í Póllandi í
kjölfar kosninga, varð teóría að praxís.
Mikilvægasta augnablikið í þessari at-
burðarás í alþýðulýðveldunum var vita-
skuld ákvörðun austur- þýsku forystunn-
ar um að opna Berlínarmúrinn. Það er
athyglisvert að þótt þrír mánuðir séu liðn-
ir frá þessari sögulegu uppgjöf austur-
þýskra kommúnista, hefur heilum her
þýskra og erlendra blaðamanna ekki tekist
að afla sér nákvæmrar vitneskju um gang
atburða í herbúðum kommúnista.
Lítum á hvernig fréttin barst um heims-
byggðina. Giinther Schabowski, formæl-
andi stjórnarinnar boðaði blaðamenn á
sinn fund fimmtudaginn 9.nóvember,
undir kvöld. Fréttastofur um alla Evrópu,
þar á meðal Sjónvarpið, sýndu þessa daga
beint frá blaðamannafundum Schabowsk-
is. Það brást ekki í þetta sinn að hann sagði
stórtíðindi, boðað var til flokksþings og
skýrt frá verulegum hreinsunum í mið-
stjórn flokksins. Greinarhöfundi var það
huggun harmi gegn er hann las síðar frá-
sagnir annarra fréttamanna af þessum
fundi, að hann var ekki sá eini sem sat
þungt hugsi yfir klaufalega orðaðri og ill-
skiljanlegri tilkynningu um breytingar á
lögum um vegabréf. Schabowski hafði
stamað á textanum rétt eins og hann hefði
ekki lesið hann áður, og virtist ekki skilja
merkinguna til fulls. Fréttatíminn nálgað-
ist óðfluga en brátt varð ekki lengur um
það að villast að Schabowski boðaði að
Austur-Þjóðverjar fengju fararleyfi hvert
á land sem er. Og það sem meira er: vega-
bréfsáritanir yrðu gefnar út við hvaða
landamærastöð sem er. Þetta var svo ótrú-
legt að lætt var inn spurningarmerki á eftir
þeim ótrúlegu tíðindum sem birtust í
fréttayfirliti þetta kvöld: „Opnast Berlín-
armúrinn?“.
Talið er sennilegt að þrír til fjórir menn,
þar á meðal Egon Krenz hafi tekið þessa
ákvörðun eftir miðstjórnarfund síðdegis
9. nóvember, en tilkynnt var um ákvörð-
unina klukkan sjö um kvöldið. Enginn
þeirra sem grunaður er um að hafa tekið
hana, hefur viljað staðfesta þetta. Hvaða
undarlegu ástæður sem að baki því kunna
að liggja. Óneitanlega læðist að manni sá
grunur að Mikhaíl Sergeivisj Gorbatsjov,
hafi að minnsta kosti átt einhvern hlut að
máli. íbúar Austur-Berlínar voru jafn-
forviða og allir aðrir yfir tilkynningunni,
en þeir héldu að múrnum til að sannreyna
hvað í henni fælist.
í fyrstu sögðu landamæraverðirnir að
þeir hefðu engar skipanir fengið og sögðu
fólki að koma daginn eftir með öll skjöl í
lagi. Merry del Val, sendiherra Spánar í
Austur-Berlín, fór þegar að múrnum er
hann heyrði tilkynningu Schabowskis.
Hann segir að landamæraverðirnir hafi
um síðir gert sér grein fyrir því um kvöldið
að þeir gætu ekki stjórnað múgnum sem
safnast hafði saman. Þeir „opnuðu“ Ber-
línarmúrinn, bæði vegna þess að þeir gátu
ekki stjórnað mannfjöldanum og vegna
þess að vald stjórnarinnar hafði gufað
upp: það var enginn lengur sem stjórnaði
þeim. Með öðrum orðum er í rauninni
ekki vitað hver tók þessa sögulegu ákvörð-
un!
Þessi atvik sem nefnd hafa verið vekja
nokkrar spurningar. Ætlaði Schabowski
síðar að greina frá smáa letrinu í ákvörðun
forystunnar sem hefði í raun þrengt ferða-
frelsi á þann hátt að múrinn hefði staðið
áfram? En hvað ef ungverski utanríkis-
ráðherrann hefði ákveðið að hleypa Aust-
ur-Þjóðverjunum ekki yfir landamærin?
Hvað ef tékkneska forystan hefði ekki lát-
ið lumbra svo eftirminnilega á andófs-
mönnum? Hvað ef Petr Uhl hefði ekki
fullyrt að námsmaður hefði látist? Voru
það í rauninni austur-þýskir landamæra-
verðir sem túlkuðu foðin skilaboð stjórnar
sinnar og opnuðu Berlínarmúrinn? Hvað
ef Kwasniewski hinn pólski hefði ekki lagt
fram tilboðið um frjálsar kosningar, án
samráðs við aðra stjórnarherra í Póllandi?
essum spurningum verður sennilega
aldrei svarað. Ekki leikur nokkur vafi
á því — eftir á að hyggja — að umbótast-
efna Gorbatsjovs hafði sett kommúnistast-
jórnir alþýðufýðveldanna í slíkan vanda að
vandséð var hvernig þær myndu halda
völdum. Hvernig stóð á því að hrun þeirra
varð svo skótt og algjört, að enginn sá
fyrir? Vafalaust telja flestir að dagar þess-
ara stjórnarhátta hafi verið taldir en senni-
lega hafa tilviljanir ráðið miklu um að
þetta skyldi gerast svo fljótt og friðsam-
lega sem raun ber vitni.
0
ÞJÓÐLÍF 31