Ægir - 01.01.2012, Blaðsíða 28

28
S A G A H A F R A N N S Ó K N A S K I P A N N A
Fyrstu hugmyndir um sérstakt
skip til fiskirannsókna
Þegar fyrsta sérsmíðaða rann-
sóknaskipið kom til landsins í
september 1967 voru 72 ár
liðin frá því að Bjarni Sæ-
mundsson lagði til að Íslend-
ingar eignuðust rannsókna-
skip. Bjarni var þá nýkominn
heim að loknu námi frá nátt-
úrufræðideild háskólans í
Kaupmannahöfn árið 1894.
Ári síðar birti hann fyrstu
grein sína í tímaritinu And-
vara: „Fáein orð um fiskveið-
ar vorar.“ Þar kemur fram að
menn deili oft hart um fisk-
veiðimál en vanþekking komi
í veg fyrir að haldgóð niður-
staða fáist og síðan segir
Bjarni: „Til þess að vér getum
aukið þekkingu vora þarf að
kanna dýralíf sjávarins djúpt
og grunnt en það er nærri
ógjört enn. Það er því sann-
færing mín að landið þyrfti
að hafa fiskifræðing sem gæti
gjört rannsóknir á ýmsu því
er helst þyrfti við og leiðbeint
fiskimönnum í ýmsu er að
fiskveiðum lýtur.“ Í framhaldi
af þessu leggur Bjarni til „að
landið ætti að kaupa seglskip
(það þyrfti ekki að vera stórt)
sem yrði æfingaskip fyrir
skipstjóra- og stýrimannsefni
sumarið eftir að þau útskrif-
uðust á skólanum og um leið
rannsóknaskip í þarfir fiski-
fræðinnar. Fiskifræðingurinn
gjörði hinar náttúrufræðilegu
rannsóknir og sjómannsefnin
ættu að gjöra öll sjómanns-
verkin. Útgerðin þyrfti því
ekki árlega að kosta svo
fjarska mikið.“ Og Bjarni er
bjartsýnn á undirtektir við
þessum tillögum: „Það gladdi
mig mjög að heyra hér að í
Reykjavík hefur mönnum
dottið hið sama í hug og
verður þess víst ekki langt að
bíða að það verði lagt fyrir
Alþingi og vonandi er að það
fái þar hinn besta byr“.2
Niðurstaðan varð hins veg-
ar sú að hvorki var þetta
rannsókna- og skólaskip
keypt né fiskifræðingur ráð-
inn í fullt starf. Í stað þess
fékk Bjarni dálítinn styrk frá
Alþingi til þess að stunda
fiskirannsóknir. Þá var laus
staða náttúrufræðikennara við
Lærða skólann í Reykjavík
sem Bjarni var ráðinn í og
gegndi hann því embætti til
ársloka 1923 eða í nánast þrjá
áratugi. Styrkurinn frá Alþingi
dugði að sjálfsögðu ekki til
dýrra rannsókna úti á sjó en
hann nýttist Bjarna til að
ferðast um landið að sumar-
lagi, hitta fiskimenn að máli
og fræðast hjá þeim um lífs-
hætti nytjafiskanna. Síðar tók
Bjarni þátt í mörgum leið-
öngrum á dönsku rannsókna-
skipunum, Thor og Dönu.
Einnig fór hann ófáar veiði-
ferðir með íslenskum fiski-
skipum og er þar togarinn
Skalla-Grímur oftast nefndur
til sögunnar.
Þegar aldarfjórðungur var
liðinn frá því að Bjarni hófst
handa rifjaði hann upp helstu
verkefnin sem hann hafði
unnið að á umliðnum árum
og lagði fram tillögur um
æskilega tilhögun íslenskra
sjó- og fiskirannsókna. Þar
taldi hann nauðsynlegt að
ráða fiskifræðing í fullt starf
og annan honum til aðstoðar
og auk þess yrði að vera einn
sviffræðingur til að rannsaka
plöntu- og dýrasvifið (átuna).
Í þriðja lagi veitti ekki af að
hafa einn sjófræðing og í
fjórða lagi þyrfti að ráða sér-
fræðing sem fengist við
vatnalíffræði. Húsnæði og
haffært skip þyrfti einnig til
að stunda sjó- og fiskirann-
sóknir.3
Þetta voru tillögur Bjarna
árið 1921. Þegar þær eru at-
hugaðar á öndverðri 21. öld
þykja þær vafalaust hógværar
svo að ekki sé tekið dýpra í
árinni. Árið 1921 gegndi allt
öðru máli. Í stað eins manns
sem fékk dálítinn styrk til að
stunda fiskirannsóknir í hjá-
verkum leggur Bjarni til að
ráðnir verði fimm sérfræðing-
ar í fullt starf og auk þess
verði séð fyrir húsnæði og
haffæru skipi. Enda þótt
Bjarni rökstyddi þessar tillög-
ur eins og allt annað sem frá
honum kom dugði það
skammt. Tími skipulegra haf-
og fiskirannsókna var enn
ekki runninn upp hjá Íslend-
ingum.
Auðlindir sjávar eru einn megin þáttur þess að gera Ísland
byggilegt og forsenda skynsamlegrar nýtingar á þeim eru öflug-
ar haf- og fiskirannsóknir. Einn mikilvægasti þáttur nútíma haf-
rannsókna eru öflug og vel útbúin rannsóknaskip. Í um eitt
hundrað ára sögu íslenskra hafrannsókna hafa þrisvar sinnum
verið smíðum sérútbúin rannsóknaskip. Fyrsta skipið sem
ákveðið var að smíða var rs. Bjarni Sæmundsson sem kom til
landsins 1970. Byggingarsaga þess og útbúnaður var ítarlega
rakinn í grein sem Ingvar Hallgrímsson ritaði 1971.1 Saga undir-
búnings og smíði hinna skipanna, rs. Árna Friðrikssonar hins
eldra og hins yngra (RE 100 og RE 200), hefur ekki verið skráð
né upphafsbarátta þeirra er stóðu í fararbroddi íslenskra fiski-
rannsókna á öndverðri 20. öld fyrir smíði á sérhæfðu haf- og
fiskirannsóknaskipi. Í ljósi þessa töldum við áhugavert að rekja
á samfelldan hátt hugmyndir og umræðu hér landi um nauðsyn
sérstakra skipa til hafrannsókna sem og undirbúning smíða á
ofangreindum sérsmíðuðum rannsóknaskipum. Fyrsta hluti
þessarar frásagnar birtist í þessu hefti Ægis og síðari hlutar
munu birtast í tveimur tölublöðum síðar á árinu. Myndir sem
birtast með greinunum númeraðar eins og um eina grein sé að
ræða.
Aðdragandi og
smíði íslenskra
hafrannsóknaskipa