Morgunblaðið - Sunnudagur - 10.05.2015, Blaðsíða 45

Íslendingar hafa um fremur skamma hríð búið við
þingbundna stjórn borið saman við Breta. Og lengi
vel þjakaði misvægi atkvæða þingræðið verulega.
Stjórnmálalegar áherslur þjóðarinnar skiluðu sér illa
inn á löggjafarsamkunduna.
Þessi mismunun á vægi atkvæða hefur verið leið-
rétt í áföngum og að auki sett regla um það, hver
hún megi mest vera.
Þá hefur með lögum verið séð til þess að einstök
framboð og flokkar hafi áhrif í þingsalnum í sam-
ræmi við fylgi meðal kjósenda. Þó segja ýmsir enn af
sannfæringu og hafa nokkuð til síns máls að ótækt
sé að fallast á nokkra mismunun á milli kjósenda og
rétt áhrif flokkanna í þingsalnum breyti engu um
það aðalatriði. Þetta sé sannleikur hafinn yfir karp
og varla hægt að sætta sig við að menn viðri önnur
sjónarmið. Óhjákvæmilegt sé því að gera landið að
einu kjördæmi til að tryggja fullnægjandi jöfnun.
Það fyrirkomulag komi að auki í veg fyrir kjör-
dæmapot, sem sé ein af uppsprettum spillingar í
stjórnmálunum.
Kjördæmapot og kröfuhafapot
Í námunda við allar stærstu lýðræðislegar löggjafar-
samkundur heims starfa svokallaðir „lobbýistar“.
Þeir hafa víðast formlega réttarstöðu og þeir eru
skráðir sem slíkir.
Þúsundir manna starfa sem lobbýistar og á bak við
þá standa gjarnan mjög fjársterkir aðilar, svo sem
stórfyrirtæki, fjárfestingarsjóðir, verkalýðsfélög eða
hagsmunagæslufélög, svo sem Samtök skotvopnaeig-
enda, flugfélaga, matvælaframleiðenda, svo fáein
dæmi séu nefnd. Áhrif slíkra aðila eru þúsundfalt
meiri en hinna svokölluðu kjördæmapotara á Íslandi.
Íslendingar hafa nýverið fengið smjörþef af starf-
semi lobbýista í óvæntri mynd þegar glitt hefur í
umsvif „kröfuhafa“ eftir að bankakerfið fór á hliðina.
Evrópusambandið hefur sérstöðu í aðkomu lobbý-
ista að starfsemi sinni, sem í svo mörgu öðru. Þar
hafa lobbýistar margfalt meiri áhrif á setningu
reglna og tilskipana en útsendarar einstakra ríkja,
svo ekki sé minnst á þjóðþingin þeirra, sem fá í pósti
texta til afgreiðslu, fullgerða og óumbreytanlega.
Þó vill svo undarlega til, að sumir þeirra sem hér-
lendis vilja steypa öllum kjördæmunum í eitt, til að
losna við kjördæmapot og atkvæðamisvægi, vilja
endilega farga bæði fullveldi og raunverulegu lýð-
ræði með því að ganga í Evrópusambandið.
Skörpum skjátlaðist
Í aðdraganda bresku kosninganna þóttust menn sjá
fyrir að nú, eins og árið 2010, yrði útkoma kosning-
anna sú, að menn sætu uppi með „uppnámsþing“
(hung parliament), þar sem enginn einn flokkur næði
hreinum meirihluta.
Í því samhengi var rætt um það í íslenskri um-
ræðu, að þetta sýndi að kerfi einmenningskjördæma
í Bretlandi væri gengið sér til húðar. En við þá
ályktun verður að gera athugasemd. Það gæti vissu-
lega litið svo út, að stjórnmálaelítan í London hefði
ríghaldið í þetta kerfi til að tryggja hagsmuni sína og
völd.
En þótt kerfið sé orðið gamalt hefur það alveg ný-
lega fengið nýtt lýðræðislegt umboð.
Frjálslyndi flokkurinn setti það að skilyrði fyrir
því að taka þátt í ríkisstjórnarsamstarfi með Íhalds-
flokknum árið 2010 að þjóðaratkvæði myndi fara
fram um það, hvort taka skyldi upp hlutfallskerfi
(eins og það íslenska) í kosningum. Við það þjóðar-
atkvæði myndu öll atkvæði vega jafnþungt.
Þessar kosningar fóru fram á miðju síðasta kjör-
tímabili og breska þjóðin hafnaði því með verulegum
meirihluta að hverfa frá einmenningskjördæmum.
Vísast þykir einhverjum slík niðurstaða óboðleg og
stangast á við bæði réttlæti og sannleika. En hún var
þó lýðræðisleg niðurstaða, hvað sem öðru líður.
Frjálslyndi flokkurinn tapaði illa í kosningunum
s.l. fimmtudag. Flokkurinn vildi á sínum tíma fá
breytingu á kosningakerfinu og sagðist sannfærður
um að það væri réttlætismál. Réttlætismálið féll
raunar að þeirri staðreynd að flokkurinn hefur iðu-
lega fengið færri þingmenn kosna en hlutfallslegt
fylgi hans hefur verið. Í kosningunum nú fengu
frjálslyndir 8 þingmenn en UKIP, flokkur með nærri
þrefalt meira fylgi en þeir, aðeins 1 þingmann.
Hefðu frjálslyndir notið hlutfallsreglu til fulls hefðu
þeir náð um 30 þingmönnum, en UKIP á milli 70 og
80.
En breska þjóðin hefur sem sagt nýlega áréttað að
hún vill ekki hlutfallskerfið og það er sá sannleikur
sem menn verða að hlíta, a.m.k. um sinn.
Af hverju urðu allir hissa?
En hvers vegna komu bresku kosningarnar svona
mikið á óvart. Ástæðan er einföld. Það er vegna þess
að menn eru svo vanir því að skoðanakannanir mæli
fylgi flokka af svo miklu öryggi, að kosningar séu
nánast aðferð til að færa niðurstöður þeirra í lög-
mætt form.
Hér á landi hafa „mælingamenn“ síðustu árin farið
mjög nærri endanlegri niðurstöðu. Við umræður um
úrslit að kvöldi kjördags eru þau ekki mæld við
kosningarnar þar á undan, heldur við hitt, hvort
fylgið hafi reynst pínulítið meira eða minna en kann-
anir sýndu, svo fáránlegt sem það er.
En í Bretlandi virtust kannanir að þessu sinni hafa
mislesið stöðuna vikurnar fyrir kjördag. Fram á síð-
asta dag sýndu þær allar svipaðar niðurstöður. Fylgi
stóru flokkanna tveggja virtist hnífjafnt og þar sem
einhverju skeikaði kom Verkamannaflokkurinn örlít-
ið skár út.
Þruman
En um leið og kjörstöðum hafði verið lokað birtu
stóru stjórnvarpsstöðvarnar sameiginlega útgöngu-
spá. Hún sýndi allt aðra niðurstöðu. Íhaldsflokkur-
inn yrði áfram stærsti flokkurinn með 316 þingmenn.
Flokkurinn myndi bæta við sig 10 þingmönnum og
vanta aðeins 10 til að ná hreinum meirihluta. Verka-
mannaflokkurinn fengi aðeins 239 þingmenn. Því var
spáð að Skoski þjóðarflokkurinn fengi 58 þingmenn
af þeim 59 sem Skotar senda á þingið í Westminster,
en flokkurinn hafði aðeins 6 þingmenn þar á síðasta
kjörtímabili og myndi nánast þurrka Verkamanna-
flokkinn út í Skotlandi. Þá sagði spáin að hinn
stjórnarflokkurinn, Frjálslyndi flokkurinn, hryndi til
grunna, fengi 10 þingmenn og tapaði 56.
Þessi útgönguspá kom eins og þruma.
Hún hljómaði vel í eyrum íhaldsmanna, en þeir
trúðu henni varlega.
Forystumenn Verkamannaflokks og Frjálslynda
flokksins neituðu hins vegar að trúa. Þeir töldu
þessa spá, sem stangaðist algjörlega á við allar hin-
ar, ekki líklega til að standast. Paddy Ashdown, fyrr-
verandi formaður Frjálslynda flokksins, sagðist
myndu éta hattinn sinn opinberlega reyndist út-
gönguspáin rétt.
Ed Balls, talsmaður fjármála í skuggaráðuneyti
Milibands, taldi eftir birtingu spárinnar að Cameron
forsætisráðherra næði ekki meirihluta að baki sér og
því myndi drottningin í kjölfarið fela sínum formanni
stjórnarmyndun. Aðeins 12 tímum síðar hafði Ed
Balls tapað sínu þingsæti til Íhaldsflokksins og Ed
Miliband hafði sagt af sér sem formaður flokksins.
Stöðvarnar töldu ástæðulaust að efast um út-
gönguspána, þótt vissulega yrði að reikna með
skekkjumörkunum.
Og það reyndist rétt, en skekkjumörkin „stóðu
með“ íhaldsmönnum en ekki Verkamannaflokknum
og frjálslyndum. Íhaldsmenn fengu hreinan meiri-
hluta á þingi, 331 af 650 en ekki 316 eins og spáð var.
Verkamannaflokkurinn fékk 232 þingmenn en ekki
239 eins og spáð var. Og Frjálslyndi flokkurinn fékk
aðeins 8 en ekki 10.
Nú vilja stjórnmálamenn láta rannsaka hvers
vegna skoðanakannanir lásu stöðuna svona illa. En
það er ekki endilega víst að þær hafi gert það. Við
vinnslu útgönguspárinnar var rætt við kjósendur
sem komu af kjörstað. Þá kom í ljós að „óákveðnir“
ætluðu að halla sér að Íhaldsflokknum á Englandi á
lokasprettinum. Ástæðan var m.a. sú, að þeim leist
ekki á hugsanlegt bandalag Milibands og Skoska
þjóðarflokksins að kosningunum loknum.
Þá myndi síðarnefndi flokkurinn ekki aðeins ráða
einn málum Skotlands heldur hafa úrslitaáhrif á öll
málefni Stóra-Bretlands og það í krafti aðeins 4,8%
atkvæða á landsvísu.
Það væri handan við öll mörk.
Morgunblaðið/Eggert
10.5. 2015 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 45