Dagblaðið Vísir - DV - 05.05.2010, Blaðsíða 13

FRÉTTIR 5. maí 2010 MIÐVIKUDAGUR 13
„Kannski var ég grunlaus og trú-
gjarn fyrir. En það kom mér á óvart í
hve miklum mæli veruleiki okkar er
hannaður af sérhagsmunaöflum og
hve lítið viðnám er í íslensku sam-
félagi gegn þeirri iðju ef iðju skyldi
kalla.“
Þannig tók Vilhjálmur Árnason
heimspekiprófessor til orða í upphafi
erindis um bankahrunið í Háskóla
Íslands skömmu fyrir síðustu helgi.
Vilhjálmur byrjaði á því að gera grein
fyrir persónulegum lærdómi sínum
af því að vinna sem formaður sið-
fræðihóps rannsóknarnefndar Al-
þingis.
Vilhjámur sagði að þessi hönn-
un veruleikans færi fram innan fjár-
málageirans, í stjórnmálunum og
loks á opinberum vettvangi borgar-
anna sjálfra þar sem skoðanamynd-
unin á sér stað. Þar leiki fjölmiðl-
ar lykilhlutverk og háskólar hafi þar
einnig mikilvægu hlutverki að gegna.
Upplýsingum hagrætt
Vilhjálmur vakti athygli á hversu
sterka stöðu upplýsingafulltrúar
höfðu innan fjármálafyrirtækjanna.
Þannig hefði upplýsingafulltrúi
Kaupþings banka verið í efsta þrepi
valdakerfis bankans. Dæmi væru
um að regluverðir innan bankanna,
sem gæta þess meðal annars að far-
ið sé að lögum í bankaviðskiptum,
hefðu ekki átt eins greiðan aðgang að
stjórnendum bankanna og þeir sem
fást við að bæta ímynd bankanna.
Hann sagði að þessir upplýsinga-
fulltrúar ættu það til að afvegaleiða
blaða- og fréttamenn. Dæmi væru
um að menn hagræddu upplýsing-
um til þess að gefa fegurri mynd af
hlutunum. Hann tók dæmi af blaða-
manni, sem hafði hætt að skrifa um
viðskiptalífið en farið þess í stað að
fjalla um daglegt líf. „Mikill óskap-
legur munur er að hafa á tilfinning-
unni allan daginn að viðmælendur
séu að segja manni satt,“ er haft eftir
þeim blaðamanni.
Bankarnir sjálfir, stjórnmála-
menn og fjölmiðlar héldu því fram
að vandi bankanna væri öðru frem-
ur ímyndarvandi. Sem dæmi benti
Vilhjálmur á að í minnisblaði Dav-
íðs Oddssonar eftir afdrifaríka ferð
til London í febrúar 2008 hefði ver-
ið nefnt að þörf væri á að fara í eins
konar „road-show“ til þess að efla
tiltrú á bankana. Þannig hefði staða
bankanna æ oftar verið tengd við
trausta stöðu ríkisins og og ábyrgð
smám saman þar með færð yfir á al-
menning.
Temprun valdsins
Vilhjálmur sagði að fyrir fram mætti
gefa sér að sérhagsmunagæsla væri
fyrir hendi í þjóðfélaginu. En jafn-
framt yrði að ætla að fyrir hendi væri
eitthvert viðnám gegn slíku á mis-
munandi vettvangi innan samfélags-
ins.
„Á Alþingi vinnur umræðuhefð-
in nánast gegn slíku viðnámi. Þar
eru menn í skotgrafahernaði og þar
koma kappræðusiðirnir í veg fyrir að
athugasemdir og gagnrýni sé tekin til
málefnalegrar skoðunar í því skyni
að leiða hið sanna í ljós.Þar skiptir
meira máli hvaðan athugasemdirnar
koma og ef þær eru frá minnihlutan-
um skipta þær ekki máli... Alþingi var
ómyndugt í þessari atburðarás allri.“
Vilhjálmur velti fyrir sér afleiðing-
um þess að Þjóðhagsstofnun var lögð
niður. Til upprifjunar má geta þess
að Þjóðhagsstofnun var lögð niður
eftir að hún hafði gagnrýnt efnahags-
stefnu ríkisstjórnar Davíðs Odds-
sonar. Þegar stjórnarmeirihluti Sjálf-
stæðisflokks og Framsóknarflokks
kynnti frumvarp um að leggja stofn-
unina niður á vorþingi 2002 sagði
Össur Skarphéðinsson, þáverandi
formaður Samfylkingarinnar, að um
væri að ræða hreina hefndaraðgerð
vegna þess að Davíð hugnaðist ekki
gagnrýni stofnunarinnar.
„Það hefði getað verið viðnám
þar, við vitum það auðvitað ekki,“
sagði Vilhjálmur í erindinu. „Og
þetta varpar ljósi á almennt óþol,
sem er eiginlega plagsiður í íslensk-
um stjórnmálum, gagnvart sérfræði-
þekkingu sem í þroskaðra lýðræði er
séð sem eðlileg temprun á meðferð
valdsins.“
Skaðlegt plagg Mishkins og
Tryggva
Vilhjálmur fann að því að íslensk-
ir stjórnmálamenn litu svo á að þeir
fengju sterkt umboð í kosningum á
fjögurra ára fresti, teldu sig fara með
það innan ramma laga, og legðu verk
sín svo í dóm kjósenda. Þeir hefðu
ekki talið neina þörf á að tempra vald
sitt með sérfræðiálitum eða jafnvel
stofnunum sem eðlilegt væri að taka
tillit til í hófsamri meðferð valdsins.
„Hvar var viðnáms að vænta? Ég
held að það hafi verið að minnsta
kosti á tveimur stöðum, annars veg-
ar frá fjölmiðlum,“ sagði Vilhjálmur.
Upplýsingahlutverk fjölmiðla er ótví-
rætt og með því að grafa upp upplýs-
ingar, semja fréttir og birta þær rækja
þeir það hlutverk að mati hans. En
fram hefur komið að fréttir af fjár-
málafyrirtækjunum hafi verið um of
á þeirra eigin forsendum.
„Hins vegar eigum við að geta
vænst viðnáms við spuna frá fræða-
samfélaginu. Þetta gaf tilefni til þess
að ræða háskólasamfélagið í skýrsl-
unni... Fjölmiðlamenn sögðu iðu-
lega að sérfræðingar væru ófúsir til
þess að tjá sig um fjármálalífið. Og
svo bættu þeir reyndar við að þeir
hefðu allir verið á mála hjá bönkun-
um. Við létum kanna það eftir okkar
leiðum hvort viðskipta- og hagfræð-
ingar hefðu verið með verktaka-
greiðslur hjá bönkunum. Það kom
ekkert út úr því.“
Vilhjálmur gat síðan um tvær
skýrslur sérfræðinga sem báðar voru
kostaðar af Viðskiptaráði og höfðu
áhrif í atburðarásinni, einkum sú
sem skrifuð var vorið 2006 eftir „litlu
kreppuna“ sem þá reið yfir. Þarna átti
Vilhjálmur við skýrslu Tryggva Þórs
Herbertssonar og bandaríska hag-
fræðingsins Frederics Mishkin um
fjármálastöðugleika. „Margir við-
mælendur okkar í hagfræðingastétt
sögðu að þetta hefði verið ógagnlegt
plagg eða skaðlegt...“
Hlutverk háskólamanna
„Í lýðræðissamfélagi, þar sem um-
ræðuhefðir eru ekki sterkari en
raun bar vitni og fjölmiðlar voru
faglega veikir er mjög mikilvægt
að háskólamenn séu meðvitaðir
um það að lýðræðislegt samfélag,
sem ber til dæmis virðingu fyrir
málfrelsi og tekur mið af þekkingu,
er forsenda góðs háskólastarfs.
Upplýsingalæsi er mjög mikilvægt
í flóknu samfélagi og fólk þarf oft
aðstoð til að mynda sér skoðanir.
Þar reynir oft á hlut sérfræðinga.
Ég er ekki að tala um þá almennu
hvatningu að háskólamenn eigi
alltaf að blanda sér í þjóðmálaum-
ræðu. Það gera þeir eins og hverjir
aðrir borgarar. En það er mikilvæg
borgaraleg skylda háskólamanna
að koma fram í umræðu sem
krefst sérþekkingar til að varpa
ljósi á mál og gera fjölmiðlum og
almenningi betur kleift að rýna í
þau og mynda sér upplýstar skoð-
anir.“
Hin mjúku yfirráð
Vilhjálmur minntist jafnframt á að í
stað boðvalds að ofan væri nú beitt
mýkra valdi innan viðskiptalífsins
með umbun og án nokkurrar vald-
beitingar. Menn fengju styrki og umb-
un af ýmsu tagi og það yrði síðan hvati
til þess að beita sjálfan sig þöggun eða
sjálfsritskoðun. Þetta þyrfti að hugsa á
nýjan hátt og taka á í framtíðinni.
Þá yrðu upplýsingafulltrúar að
huga að aukinni fagmennsku, „en fag-
mennska hefur alltaf samfélagslega
ábyrgð að leiðarljósi. Alþingi þarf að
styrkjast gagnvart framkvæmdavald-
inu... Háskólamenn þurfa að endur-
skoða borgaralegar skyldur sínar og
sporna gegn hagsmunaárekstrum...
Árvökulir hugsandi borgarar, sem láta
sig samfélagið varða, eru varanlegasta
viðnámið gegn því að við festumst aft-
ur í sýndarveruleika ímyndarspun-
ans.“
JÓHANN HAUKSSON
blaðamaður skrifar: johannh@dv.is
HANNAÐUR VERULEIKI
Vilhjálmur Árnason, heimspekiprófessor og formaður siðfræðihóps rannsóknarnefndar Alþingis, játar
að það hafi komið sér á óvart í störfum fyrir rannsóknarnefndina í hve ríkum mæli daglegur veruleiki sé
hannaður af sérhagsmunaöflum og hve lítið viðnám hafi verið gegn slíkri iðju. Hann gagnrýnir harðlega
skotgrafahernað og kappræðusiði á Alþingi.
Árvökulir hugsandi borgarar, sem láta sig samfé-lagið varða, eru varanlegasta viðnámið gegn því
að við festumst aftur í sýndarveruleika ímyndarspunans.
Mikill áhugi Fyrirlestrar um bankahrunið og skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis eru fjölsóttir í Háskóla Íslands. MYND RÓBERT REYNISSON
Hönnun veruleikans
Það kom Vilhjálmi
Árnasyni á óvart hversu
mikil tök sérhagsmuna-
afla virtust vera á því að
hanna veruleikann fyrir
almenning.