Dagblaðið Vísir - DV - 08.04.2011, Blaðsíða 24

24 | Nærmynd 8.–10. apríl 2011 Helgarblað
Sjaldan hefur ríkt lognmolla í kring-
um Hannes Hólmstein Gissurarson,
prófessor í stjórnmálafræði við Há-
skóla Íslands. Mikla athygli vakti þeg-
ar hann var skipaður lektor árið 1988
við HÍ, þvert gegn áliti nefndar sem
fjallaði um ráðninguna – en Hannes
var skipaður persónulega af mennta-
málaráðherra. Annað hneyksli átti
sér stað þegar Helga Kress, prófessor
í bókmenntafræði, benti á stórfelld-
an ritstuld Hannesar í ævisögu hans
um nóbelskáldið Halldór Laxness.
Hannes skrifaði bókina í óþökk ekkju
og afkomenda skáldsins. Fór svo að
Hannes var dæmdur í Hæstarétti til
að greiða skaðabætur vegna málsins.
Nýjasta hneykslið sem tengist
Hannesi er verksamningur sem fjár-
málaráðuneytið gerði við félags-
vísindadeild HÍ, um verkefni til að
kynna skattalækkanir. Hannesi var
falið að sjá um verkefnið en sam-
tals greiddi fjármálaráðuneytið 13,2
milljónir fyrir verkefnið. Samkvæmt
heimildum DV er starfsfólk HÍ í tals-
verðu uppnámi vegna málsins. „Fólk
er hér í áfalli. Nálykt spillingar og
andlegs dauða leggur hér um allt á
aldarafmæli Háskóla Íslands,“ seg-
ir prófessor í félagsvísindadeild HÍ í
samtali við DV.
Fræðimaðurinn Hannes
Þetta er ekki í fyrsta skipti sem stað-
ið hefur styr um störf Hannesar sem
fræðimanns. Hann hefur í raun verið
umdeildur sem slíkur alla tíð, jafnvel
áður en menntamálaráðherra skip-
aði hann lektor í stjórnmálafræði
árið 1988.
Upphaf ferils Hannesar sem
fræðimanns er í raun á huldu. Hann
tók BA-próf í sagnfræði og heimspeki
árið 1979 og lauk því næst magister-
prófi í sagnfræði árið 1982, en bæði
prófin voru frá Háskóla Íslands. At-
hyglisvert er hins vegar að BA-ritgerð
Hannesar hefur verið týnd í nokkur
ár – en það var staðfest af starfsmanni
upplýsingadeildar Landsbókasafns í
samtali við DV. Um magister-ritgerð
Hannesar er það hins vegar að segja
að hún er skráð sem trúnaðarmál.
Þarf því samþykki Hannesar sjálfs
vilji fólk á annað borð lesa hana.
Umfjöllunarefni ritgerðarinnar þarf
ef til vill ekki að koma á óvart: Stofn-
un Sjálfstæðisflokksins, starfsemi og
skipulag.
Ekki hæfastur
Hannes lauk doktorsprófi í stjórn-
málafræði frá Oxford-háskóla árið
1985 og var skipaður lektor í grein-
inni við Háskóla Íslands árið 1988.
Skipun Hannesar var mjög umdeild,
enda hafði dómnefnd á vegum HÍ
komist að þeirri niðurstöðu að hann
væri ekki hæfastur til að gegna stöð-
unni. Ólafur Þ. Harðarson, nú pró-
fessor í stjórnmálafræði, hlaut nær
öll atkvæði háskólakennara á fundi
félagsvísindadeildar þegar ráða átti
í stöðuna. Nægði það Ólafi hins veg-
ar ekki til að hreppa hnossið, því þá-
verandi menntamálaráðherra, Birgir
Ísleifur Gunnarsson, tók fram fyrir
hendurnar á dómnefnd HÍ og skip-
aði Hannes persónulega í stöðuna.
Það þarf vart að taka fram að Birgir
Ísleifur var, og er, flokksbróðir Hann-
esar.
Félagsvísindadeild átaldi vinnu-
brögð Birgis Ísleifs harðlega. „Með
embættisveitingu þessari hefur
menntamálaráðherra, Birgir Ís-
leifur Gunnarsson, brotið freklega
gegn þeirri grundvallarreglu vest-
rænna háskóla, að þar skuli menn
veljast til starfa á grundvelli faglegrar
hæfni á tilteknum sérsviðum en ekki
á grundvelli pólitískra eða annarra
skoðana.“
Birgir Ísleifur réttlætti þessa ein-
stöku ákvörðun, sem átti sér eng-
in fordæmi, með greinargerð þar
sem eftirfarandi málsgrein birtist:
„[S]koðanir núverandi kennara í
stjórnmálafræði og Hannesar H.
Gissurarsonar á eðli og hlutverki
þessarar fræðigreinar eru um margt
ólíkar. Það er að dómi ráðherra æski-
legt að ólíkar skoðanir á fræðigrein-
inni eigi sér málsvara á vettvangi Há-
skóla Íslands. Í félagsvísindum er
sérstaklega mikilvægt að tryggja fjöl-
breytni og frjálsa samkeppni hug-
mynda.“
Hannes var því ekki ráðinn til
starfa í Háskólanum vegna hæfni,
heldur vegna skoðana – en svo
heppilega vildi til að þáverandi
menntamálaráðherra hafði einmitt
sömu, eða svipaðar, skoðanir.
Góðu kapítalistarnir og hinn
frjálsi markaður
Hannes hefur aldrei farið leynt með
skoðanir sínar. Helstu áhrifavaldar
hans eru sennilega frjálshyggjuhag-
fræðingarnir Friedrich von Hayek
og Milton Friedman. Hannes aðhyll-
ist frjálshyggju og hafnar hvers konar
tilraunum stjórnvalda til að koma á
auknum jöfnuði meðal þegna sinna.
Að hans mati græða allir að lok-
um í frjálsu kapítalísku hagkerfi og
er hann þess fullviss að félagslegur
hreyfanleiki sé best tryggður þegar
hinir verst settu neyðast til að komast
í álnir af sjálfsdáðum. Hannes telur
að takmarka eigi hlutverk ríkisvalds-
ins svo frjáls viðskipti megi njóta sín
sem best.
Hannes hefur oft verið nefndur
hugmyndafræðilegur arkitekt
bankahrunsins á Íslandi, en öðr-
um fremur predikaði hann um kosti
einkavæðingar og var náinn ráðgjafi
Davíðs Oddssonar, þegar sá síðar-
nefndi var forsætisráðherra. Sjálf-
ur hefur Hannes viðurkennt að hafa
dansað með útrásinni, en telur þó
meginástæðu hrunsins vera þá að
Davíð Oddsson hafi sleppt stjórnar-
taumunum árið 2004 og látið í minni
pokann fyrir nýríkum auðkýfingum.
Í ljósi skoðana Hannesar á ágæti
hins frjálsa kapítalíska markaðar, er
athyglisvert að skoða starfsferil hans
– eða, nánar tiltekið, hvernig Hann-
esi sjálfum hefur farnast á hinum
frjálsa markaði. Þegar fljótt er á litið
er ekki annað að sjá en að Hannes
hafi nær eingöngu starfað fyrir rík-
ið, sem hann er andsnúinn, fyrir vini
sína eða Sjálfstæðisflokkinn.
Umfangsmikil útgáfa hjá
tengdum stofnunum
Ritferill Hannesar telur alls 269 bæk-
ur, greinar, ritgerðir eða sjónvarps-
þætti, sé honum flett upp í Gegni
– bókasafnskerfi sem hýsir sam-
skrá íslenskra bókasafna. Óhætt er
að segja að þetta er umfangsmikið
starf sem Hannes hefur unnið, en
að sama skapi má velta því fyrir sér
hvort útgáfa Hannesar væri jafn um-
fangsmikil ef hann hefði starfað á
hinum frjálsa markaði, sem hann vill
láta kenna sig við.
Hannes hóf ritferil sinn á því að
skrifa greinar í tímaritið Eimreiðina,
sem Eimreiðarhópurinn svokallaði
er kenndur við. Síðar átti hann eftir
að ritstýra tímaritinu Frelsið, sem var
gefið út af Frjálshyggjufélagi Íslands.
Hannes skrifaði mikið í tímaritið,
sem hann ritstýrði á árunum 1980 til
1989. Áður en Hannes fékk æviráðn-
ingu hjá Háskóla Íslands fékk hann
einnig útgefið efni hjá Almenna
bókafélaginu, sem var einmitt stofn-
að á 6. áratug síðustu aldar til höf-
uðs vinstrisinnuðum rithöfundum
sem fengu útgefið hjá Máli og menn-
ingu. Þá voru gefin út rit eftir Hann-
es af Stofnun Jóns Þorlákssonar, en
þess ber jafnframt að geta að Hannes
stofnaði og stýrði þeirri stofnun.
Eftir að Hannes var skipaður lekt-
or við HÍ fékk hann áskrift að útgáfu
hjá útgáfum HÍ, meðal annars í rit-
röðum Félagsvísindastofnunar og
heimspekideildar. Eftir að Sjálfstæð-
isflokkurinn komst til valda árið 1991
hóf Hannes einnig þáttagerð fyrir
RÚV, og stýrði sínum fyrsta þætti um
Ólaf Björnsson hagfræðing sama ár.
Hann átti síðar eftir að sjá um þætt-
ina Maður er nefndur og hófst sýn-
ing þeirra árið 1999. Alls voru gerðir
um 100 þættir og komu þeir að góð-
um notum þegar Hannesi var falið,
ásamt Ólafi Þ. Harðarsyni, að sjá um
þættina Saga 20. aldarinnar. Náms-
gagnastofnun keypti þá þætti síðan
á 2,4 milljónir króna, einmitt þeg-
ar Sjálfstæðisflokkurinn réð ríkjum í
menntamálaráðuneytinu.
„Rífandi“ sala
Bækur Hannesar hafa ekki ratað inn
á lista yfir mest seldu bækurnar á Ís-
landi. Nokkrar bækur eftir hann hafa
þó selst ágætlega. Eru það bækur
eins og Hádegisverðurinn er aldrei
ókeypis, Hvernig getur Ísland orðið
ríkasta land í heimi? og Stjórnmála-
heimspeki. Ástæðan fyrir velgengni
þessara rita er einföld. Hannes legg-
ur þau fyrir sem skyldulesefni í nám-
skeiðum sínum í Háskóla Íslands,
en hann kennir meðal annars nám-
skeiðin Stjórnmálahagfræði – þess
má geta að Hannes er ekki hagfræð-
ingur – og Stjórnmálaheimspeki.
Frægasta tilraun Hannesar til að
selja rit eftir sig á frjálsum markaði
hlýtur að vera þegar hann tók upp á
því af sjálfsdáðum að skrifa þriggja
binda ævisögu nóbelskáldsins Hall-
dórs Kiljans Laxness. Fyrsta bind-
ið var gefið út af Eddu bókaútgáfu,
en á þeim tíma var Björgólfur Guð-
mundsson einn aðaleigenda Eddu.
Tengsl Björgólfs og Hannesar liggja í
augum uppi, meðal annars í gegnum
góðvin Hannesar Kjartan Gunnars-
son, fyrrverandi framkvæmdastjóra
Sjálfstæðisflokksins. Kjartan sat um
árabil í bankaráði Landsbankans,
banka Björgólfs, þar sem hann var
einnig nokkuð stór hluthafi.
Einn heimildamanna DV, sem
ræddi við blaðamann, sat fund með
Hannesi ásamt fulltrúum Eddu, þeg-
ar ræða átti markaðsmöguleika fyrsta
bindis ævisögunnar um Laxness.
Mun Hannes hafa sagt: „Málið er að
ég á svona 2.000 sálir, skuldlaust. Þau
kaupa allt sem ég geri. Það er hins
vegar erfiðara með hina.“ Heimilda-
maðurinn tók það einnig fram að
þessi ummæli Hannesar rættust að
einhverju leyti. Bókin var að lokum
gefin út undir nafni Almenna bóka-
félagsins árið 2003, sem Edda hafði
þá eignast. Hún átti þó eftir að draga
dilk á eftir sér.
Dæmdur fyrir brot á
höfundarrétti
Fljótlega eftir að fyrsta bindi ævisögu
Halldórs Laxness kom út fékk hún
lofsamlega dóma í Morgunblaðinu –
sem kom ef til vill ekki á óvart. Enn
fremur var bókin tilnefnd til Íslensku
bókmenntaverðlaunanna í flokki
fræðirita. Segja má að þar hafi verið
um að ræða lognið á undan storm-
inum. Fjölmargir gagnrýnendur og
fræðimenn bentu skömmu síðar á
léleg fræðileg vinnubrögð Hannes-
ar „… sem sneri einkum að notkun
hans á rannsóknum og textum ann-
arra án þess að heimilda væri nægi-
lega eða rétt getið,“ svo vitnað sé til
Helgu Kress bókmenntafræðings.
Meðal þeirra sem gagnrýndu Hann-
es voru Páll Björnsson, Gauti Krist-
mannsson og Páll Baldvin Baldvins-
son.
Að lokum fór svo að Auður Lax-
ness, ekkja nóbelskáldsins, kærði
Hannes. Fór málið að lokum fyr-
ir Hæstarétt þar sem Hannes var
dæmdur fyrir brot á höfundarrétti
þann 13. mars 2008 og gert að greiða
Auði 3,1 milljón króna í skaðabætur.
Málið vakti mikla athygli og þá
sérstaklega vegna þess að Háskóli Ís-
lands aðhafðist ekkert vegna dóms-
ins. Svanur Kristjánsson, prófessor í
stjórnmálafræði við HÍ, skrifaði harð-
orðar greinar í Fréttablaðið á vordög-
um 2008 þar sem hann gagnrýndi
vinnubrögð skólans. „Yfirmenn Há-
skóla Íslands, félagsvísindadeild og
viðkomandi skor aðhöfðust ekkert til
að verja heiður Háskóla Íslands sem
er sá að í skjóli háskóla slái enginn
eign sinni á verk annarra og kynni
sem sín verk. Enginn háskóli sem
vill standa undir nafni umber slíkan
verknað nemenda, hvað þá háskóla-
kennara.“
Staðreyndin var hins vegar sú að
skólinn aðhafðist ekkert, Hannes var
ekki einu sinni áminntur. Í bréfi sem
Kristín Ingólfsdóttir, rektor HÍ, sendi
Hannesi í kjölfar dómsins sagði að
það væri mat rektors að brotið verð-
skuldaði áminningu, að Hannes
hefði sýnt óvandvirkni sem teldist
ósæmileg og að dómurinn væri áfall
fyrir skólann. Hún áminnti hann þó
ekki, meðal annars vegna þess að
fjögur ár voru liðin frá því að brotið
átti sér stað.
Skemmst er að minnast þess
þegar sambærilegt mál kom upp í
Þýskalandi, þegar Karl-Theodor zu
Guttenberg sagði af sér sem varnar-
málaráðherra 1. mars síðastliðinn,
eftir að upp komst að hann hafði
stundað ritstuld í doktorsverkefni
sínu í lögfræði. Ritstuldurinn átti sér
stað árið 2007, fyrir fjórum árum.
Gaman í tímum og ostaveislum
Miðað við frásagnir fjölmargra nem-
enda Hannesar eru kennslustundir
hans líflegar og oftast skemmtileg-
ar. Margir þeirra sem DV hafði sam-
band við taka það þó fram að lykill-
inn að velgengni í námskeiðum hjá
Hannesi sé að skrifa á þann hátt sem
„Fólk er hér í áfalli.
Nálykt spillingar
og andlegs dauða leggur
hér um allt á aldarafmæli
Háskóla Íslands.
Björn Teitsson
blaðamaður skrifar bjorn@dv.is
Fræðimaður flokksins
n Hannes Hólmsteinn Gissurarson hefur verið umdeildur um áratugaskeið
n Dæmdur fyrir brot á höfundarrétti en starfar enn sem prófessor við HÍ
n Var skipaður lektor af menntamálaráðherra Sjálfstæðisflokksins
n Boðar frjáls viðskipti en á erfitt með að fóta sig á frjálsum markaði