Dagblaðið Vísir - DV - 28.07.2010, Blaðsíða 20

20 FÓKUS 28. júlí 2010 MIÐVIKUDAGUR
RAGNARSBÓK KOMIN ÚT Fræðirit um mannréttindi, til heiðurs Ragnari
Aðalsteinssyni hæstaréttarlögmanni, er komið út. Mannréttindaskrifstofa Íslands og Hið
íslenska bókmenntafélag, í samvinnu við Háskólann á Akureyri og Háskólann í Reykjavík,
gáfu á dögunum út Ragnarsbók, fræðirit til heiðurs Ragnari Aðalsteinssyni hæstaréttarlög-
manni. Ragnarsbók inniheldur ritgerðir á sviðum tengdum þjóðarrétti, mannréttindum
og réttarríkinu eftir valinkunna innlenda og erlenda fræðimenn. Hluti greinanna byggir
á erindum sem flutt voru á Ragnarsstefnu sem Félagsvísinda- og lagadeild Háskólans á
Akureyri stóð fyrir í tilefni afmælis Ragnars árið 2006. Ritið er um 300 síður, vandað og
veglegt í alla staði. Ritið er hægt að nálgast hjá Hinu íslenska bókmenntafélagi.
HVAÐ HEITIR LAGIÐ?
„And these memories lose
their meaning, when I think
of love as something new.“
SVAR: THE BEATLES - IN MY LIFE.
Í Reykholti í Borgarfirði eru tvær
kirkjur. Önnur er gömul, hin ný. Sú
nýja blasir við þegar rennt er í hlað,
falleg og virðuleg bygging í nútíma-
stíl með vísan í gömlu stafkirkjurnar,
samtengd fræða- og sýningasetrinu
Snorrastofu. Gamla timburkirkjan,
lítil sveitakirkja sem er frá nítjándu
öld, stendur á sínum gamla stað, að
baki nýhýsisins. Sumt í henni minnir
á Dómkirkjuna í Reykjavík, glæstasta
Guðshús landsins á þeim tíma, og
mikla þökk og blessun eiga þeir skilið
sem komu í veg fyrir að hún yrði rif-
in eftir að sú nýja reis af grunni. Gam-
all og góður vinur minn, sem ég hitti
í Reykholti nú á dögunum, sagði við
mig: „Hún er eins og lítið lamb fyr-
ir aftan stóra kind“ – og það finnst
mér falleg samlíking og vel við hæfi.
Í þeim ritningum helgum, sem bæði
þessi hús eru reist á, segir af fjárhirð-
inum góða; ekki ætti heldur að þurfa
að minna á hvað sauðféð var þjóð-
inni um aldir. Þannig eru Guðshúsin
tvö eins og minnisvarðar um gerólík
tímabil Íslandssögunnar, í samspili
við þær minjar enn eldri búsetu sem
þarna eru. Fyrir framan skólahús
Guðjóns Samúelssonar, sem hýsti
héraðsskólann lungann úr síðustu
öld og nú gista einkum fræðimenn
og aðrir gestir, stendur Snorri bóndi
steyptur í eir, gefinn af Norðmönn-
um. Ekki er þess getið hver gerði
styttuna, enda hefur löngum þótt lít-
il ástæða hér á landi til að merkja
myndhöggvurum verk þeirra. Græn
tún og gróskurík trjárækt setja svip á
umhverfið; það er í senn staðarlegt og
hlýlegt heim að líta.
Í gamla kirkjugarðinum hvíla bein
liðinna kynslóða allt frá þjóðveldis-
tímanum. Snorri er að sjálfsögðu
grafinn þar og margir mektarmenn
aðrir, sumir þekktir menn í þjóðlífi
sinnar tíðar, allir nú horfnir í skugga
skáldsins. Meðal þeirra má víst telja
Hallveigu Ormsdóttur, seinni konu
Snorra. Þau voru gift síðustu sex-
tán árin sem hann lifði. Hún var tut-
tugu og tveimur árum yngri en hann
og lést á Jakobsmessu, 25. júní 1241,
rétt rúmlega fertug „og þótti Snorra
það allmikill skaði sem honum var“,
segir Sturla frændi hans Þórðarson í
Íslendinga sögu. Þýtt á nútímamál:
hann tók dauða hennar ákaflega
nærri sér, syrgði hana mjög. Haust-
ið eftir riðu morðingjar í hlað í Reyk-
holti, höfðingsmenn og handbendi
þeirra, og drápu skáldið. Þar var á ferð
Gissur Þorvaldsson, fyrrum mágur
Hallveigar, ásamt öðrum syni henn-
ar og Björns, bróður Gissurar, og fleiri
illvirkjum.
Nú er Hallveig risin úr gröf sinni og
býður okkur til fundar við sig í gömlu
Reykholtskirkjunni. Hlín Agnarsdóttir
hefur samið lítinn einleiksþátt í sam-
vinnu við leikkonuna Margréti Áka-
dóttur sem fer í gervi Hallveigar. Inga
Bjarnason hefur leikstýrt henni og
Fitore Berisha gert búning og gervi.
Hallveig er í bosmamiklum ljósblá-
um kjól, áberandi klæðilegum; á
höfði ber hún dökkbláa skuplu sem
rís virðulega yfir enni hennar; það er
að vonum náhvítt eftir að hafa byggt
mold í 769 ár. Á kjólnum eru gróður-
viskar sem eðlilegt er eftir klifrið upp
úr moldinni. Ég sá sýninguna ein-
mitt nú á Jakobsmessu, dánardægri
Hallveigar, og það var engu líkara en
hún væri þarna lifandi komin – látin
komin, væri þó víst réttara að segja!
Þetta var að kvöldlagi, engin lýsing í
kirkjunni önnur en sumarrökkrið fyr-
ir utan; þegar dimmdi varð andlitið
enn draugslegra í umgerð skuplunn-
ar. Það var sannarlega leikhús orðsins
sem hér var boðið í, leikhús sem hef-
ur ekki verið í sérstöku uppáhaldi hjá
öllum nú um sinn – en kemur þó, ein-
hverra hluta vegna, alltaf aftur.
Húsfreyjan gamla í Reykholti er
vitaskuld ósnortin af slíkum sveiflum
og tiktúrum tískunnar. Þó kemur fljótt
í ljós, þegar hún hefur mál sitt og tek-
ur að segja okkur af liðinni ævi sinni,
að hún fylgist merkilega vel með; hún
veit til dæmis af veraldarvefnum og
kann að notfæra sér hann. Tilvist
hennar að loknum líkamsdauðan-
um hefur raunar orðið með nokkrum
öðrum hætti en menn trúðu á hennar
eigin dögum. Þá töldu kristnir menn
víst að þeir annað hvort svæfu í gröf
sinni til dómsdags, þegar lúðrarnir
hljómuðu, ellegar færu í hreinsunar-
eldinn, aðrir en þeir sem höfðu lifað
nógu helgu lífi til að fara beint til Guðs
og Máríu. Svo var um hinn sæla bisk-
up Þorlák sem mestur var árnaðar-
maður íslenskrar alþýðu hjá Guði um
aldir. Bústaður Hallveigar minnir hins
vegar fremur á astralplanið hans Þór-
bergs og þaðan hefur hún horft inn í
mannheima síðan hún sjálf kvaddi
þá. Þaðan sá hún þegar þeir myrtu
hann Snorra hennar, en ekki virð-
ist fundum þeirra hafa borið sam-
an þarna á astralplaninu; og svo sem
ekki ólíklegt að Snorri hafi þurft að
dúsa lengur í hreinsunarstaðnum eft-
ir allt sitt valdabrask og veraldarvafst-
ur. Þetta hefur greinilega verið frekar
einmanalegt hjá henni og engin furða
þó að hún grípi sér til dægrastyttingar
í bók og bók í safni Snorrastofu, enda
var hún víst bókhneigð, skáldmælt og
fróðleiksfús í jarðlífinu – eða svo segja
þær okkur, Hlín og Margrét.
Tilefni þess að Hallveig stígur úr
gröf sinni að þessu sinni er útkoma
bókar Óskars Guðmundssonar um
Snorra. Þar er hennar getið á 39 blað-
síðum af rúmlega fimmhundruð.
Hún fær engan kafla um sig líkt og
sumar aðrar konur í lífi skáldsins. Að
öðru leyti virðist henni falla heldur
vel við skrif Óskars. Og Hallveig hefur
gluggað í fleiri bækur, þar á meðal lítið
kver Helga Hjörvars, útvarpsmanns-
ins góðkunna, um konur á Sturlunga-
öld. Þar er hún ekki heldur nefnd til
sögu. En hún er hvorki reið né bitur.
„Behind every great man, there is
a great woman“, segja Bretar: „að baki
sérhvers mikilmennis stendur mik-
il kona.“ Hallveig veit hvað hún hef-
ur verið Snorra sínum, ekki aðeins
ástkona, heldur sálufélagi og vinur.
Sturla Þórðarson segir ekki margt um
hana í því riti sem er aðalheimild okk-
ar um þetta fólk, enda var hún aðeins
skiptimynt í valdatafli karlanna, svo
vitnað sé í leikinn, þótt auðug væri og
vel ættuð: Þær Hlín og Margrét hafa
því nógar eyður að rýna í. En þær fara
sér hægt við að skálda í þær, og það
er vel. Staðreyndirnar einar tala sínu
máli: Hallveig er aðeins átján vetra,
þegar faðir hennar og bróðir eru vegn-
ir í Vestmannaeyjum þar sem þeir eru
að sækja sér kirkjuvið, og fyrri maður
hennar, Björn Þorvaldsson, hreppir
svipuð örlög eftir fárra ára hjúskap.
Öldin er morðóð og tryllt, en sum-
ir halda höfði og sönsum; það vegur
þyngra en dómur sögunnar, síbreyti-
legur, vafa og óvissu undirorpinn. Víst
fyllist Hallveig reiði, þegar hún rifjar
þessar hörmungar upp fyrir okkur, en
reiði hennar er ekki hatursfull, heldur
blandin sorg.
Þetta er ágætlega skrifaður texti og
sums staðar hnyttilega orðaður, sam-
anber tilvitnuð orð í fyrirsögn þessar-
ar greinar. Margrét nær strax sterkum
tökum á áheyrendunum með flutn-
ingi sínum. Hún má alltaf vara sig á
því að verða eintóna í framsögn; það
er eins og eyra hennar sé ekki alveg
óbrigðult á eðlilegt hljómfall máls-
ins; þetta er gamall vandi hjá Margréti
sem hún verður að vera vakandi yfir.
En leikmáti hennar og túlkun öll ein-
kennist af næmleik, fáguðum húmor
og þokka, og leikstjórn Ingu er hófstillt
og smekkleg; rýmið setur sín mörk
hvað varðar hreyfingar og skipan í
stöður, en Inga er reyndur leikstjóri
og veit að hér gildir að ofstýra ekki.
Leikurinn hefst með því að rödd Hall-
veigar berst ofan af kirkjuloftinu; hún
nefnir nokkrar tölur sem síðar kemur
í ljós að eru úr nafnaskránni í Óskars-
bók; auðvitað er hún að gæta að því
hvað hún er nefnd þar oft, ekki enn
laus við allan hégómaskap eftir átta
alda dvöl í handanheimum. Hlín læt-
ur minningabrotin raðast upp smátt
og smátt, okkur er haldið við efnið allt
til enda. Stundum bregður fyrir full
nútímalegu orðalagi: „að enda í vit-
leysu“, held ég engin fornkona myndi
hafa sagt, allra síst á einu dramatísk-
asta andartaki ævi hennar, og orðið
„þunglyndi“ hljómar ekki ýkja fornt;
ef flett er upp í ritmálssafni Orðabókar
Háskólans (www. lexis.hi.is) eru elstu
dæmi þess frá ofanverðri átjándu öld.
Annars er hæfilegt tímaleysi ríkjandi í
textanum.
Gáfuð bókmenntakona, sem sá
sömu sýningu og ég, hafði þau orð
um leikinn að hann hefði mátt vera
lengri, sjálf hefði hún mjög gjarnan
viljað fræðast meira um Hallveigu og
hennar fólk. Það þykja mér góð með-
mæli með leiknum. Að mínum dómi
er hann þó hæfilega langur, fimm-
tíu mínútur eru ekki stuttur tími fyrir
textaleikhús af þessu tagi.
Eina missögn verður að leiðrétta
áður en leikurinn er fluttur næst:
Það er ekki í samræmi við söguna að
báðir synir Hallveigar og Björns, þeir
Klængur og Ormur, hafi verið í aðför-
inni að Snorra, stjúpföður þeirra. Það
var einungis Klængur sem tók þátt í
verknaðinum. „Ormur vildi ekki vera
í þessi ráðagerð og reið hann heim á
Breiðabólstað“, segir Sturla.
Markaðssetningu sýningarinn-
ar, auglýsingu, kynningu og sölu, er
verulega ábótavant. Það þarf að laga.
Samkeppnin er hörð um hugi og
pyngjur ferðalanga jafnt sem heima-
manna. Langt er um liðið frá því Hall-
veig húsfreyja bauð síðast gestum til
sín í Reykholt og þetta boð hennar á
skilið að standa sem lengst.
Jón Viðar Jónsson
HALLVEIG EHF.
eftir Hlín Agnarsdóttur
Einleikur um ævi Hallveigar Ormsdóttur,
seinni konu Snorra Sturlusonar. Flutt í
gömlu Reykholtskirkjunni í Reykholtsdal.
Leikstjóri: Inga Bjarnason.
Búningur og gervi: Fitore Berisha.
LEIKLIST
MERKISKONA
Á „SKEGGJAÐRI SKÁLMÖLD“
HALLVEIG EHF. „Behind
every great man, there is a
great woman“, segja Bretar.