Dagblaðið Vísir - DV - 27.11.2008, Blaðsíða 18

Áhugamannastarfið er merkilegt
fyrirbæri í íslensku leikhúsi. Það er
að talsverðu leyti sá jarðvegur sem
atvinnuleiklistin er sprottin upp úr.
Sumir af helstu frumherjum leik-
listarinnar á fyrri hluta síðustu ald-
ar settu að vísu markið svo hátt í
upphafi að þeir verða ekki kallaðir
áhugamenn í venjulegum skilningi.
Þó að Leikfélag Reykjavíkur yrði
ekki fullgilt atvinnuleikhús fyrr en
eftir 1960, starfaði það alla tíð á öðr-
um grunni en önnur leikfélög: sýndi
fleiri verk á hverjum vetri, vandaði
betur til verkefnavals og leitaðist við
að gera eins miklar listrænar kröfur
og frekast var unnt. Þar var stefnan
í raun og veru tekin á Þjóðleikhúsið
strax við stofnun árið 1897.
Annars staðar var leikstarfið
fyrst og fremst tómstundagaman,
kærkomin dægrastytting fyrir þátt-
takendur ekki síður en áhorfend-
ur. Menn hafa oft furðað sig á því
hversu skjótt sjónleikahald hefst í
bæjum og byggðum landsins á síð-
ari helmingi 19. aldar og fyrri hluta
þeirrar 20. Skýringarnar eru ugg-
laust ýmsar. Eftir að baðstofumenn-
ing sveitasamfélagsins leið und-
ir lok þurfti eitthvað í staðinn, ekki
síst áður en útvarp kom til sögunn-
ar; það var erfiðara að eyða kvöld-
stundunum innan heimilisveggj-
anna eftir að flutt var á mölina. Svo
má ekki heldur gleyma því að leik-
sýningar gátu gefið nokkuð í aðra
hönd, ef ekki var of miklu til þeirra
kostað. Því var gjarnan leikið til
ágóða fyrir ýmis þjóðþrifamál: nýja
barnaskóla, kirkjubyggingar, hljóð-
færakaup, samgöngubætur eða ein-
faldlega til hjálpar bágstöddum.
Tekjumöguleikarnir ýttu undir leik-
starf hjá öflugum félagasamtökum
á borð við stúkur og ungmennafé-
lög, en á hinn bóginn voru forystu-
menn þeirra ekki alltaf hrifnir af því,
þegar metnaðarfullir eldhugar vildu
fara að stofna sjálfstæð leikfélög og
verja hagnaðinum í hið listræna
starf: vanda til leiktjalda, búninga,
leikmuna – svona eins og tíðkaðist
í henni Reykjavík. Átti sú togstreita
eflaust sinn þátt í því hversu seint
leikfélög koma víða fram, jafnvel í
stærri kaupstöðum landsins.
Bjarni Guðmarsson fer ekki ítar-
lega í sauma þessarar forsögu í Allt
fyrir andann, nýútkomnu söguriti
sínu um Bandalag íslenskra leikfé-
laga, BÍL, en gerir þó nokkra grein
fyrir henni. BÍL (ekki rugla því saman
við Bandalag íslenskra listamanna
sem hefur sömu skammstöfun) er
heildarsamband áhugaleikfélag-
anna sem var stofnað árið 1950 og
hefur haldið uppi kröftugu starfi
allt fram á þennan dag. Vera má að
Bjarna, og ritnefnd þeirri sem sett
var af hálfu Bandalagsins honum til
ráðuneytis, hafi ekki þótt þörf á því;
það myndi nægja að draga upp al-
menna mynd af þeirri þróun sem
var undanfari Bandalagsins. Bókin
fjalli enda fyrst og fremst um starf
þess, ekki þeirra félaga sem hafa
haldið því uppi. Ég hygg þó að rit-
ið hefði orðið bitastæðara hefði höf-
undurinn reynt að kafa eilítið dýpra
í þennan aðdraganda og nýtt sér þá
betur þær rannsóknir sem til eru á
honum, einkum í hinum miklu rit-
um Sveins Einarssonar sem Bjarni
vísar reyndar lítillega til. Annars
er þetta yfirleitt samviskusamlega
unnið verk. Höfundur hefur að
sjálfsögðu notfært sér tiltæk skjala-
gögn í fórum Bandalagsins og rætt
við heimildamenn, sem muna langt
aftur. Þeir hefðu þótt vel mátt vera
fleiri; mér þykir skráin yfir þá æði
stutt. Bjarni rekur upphafið að tilurð
Bandalagsins skilmerkilega og lýsir
þætti manna eins og Ævars R. Kvar-
ans og Lárusar Sigurbjörnssonar, en
Ævar var sá sem fyrstur hreyfði hug-
myndinni um stofnun samtakanna
fyrir alvöru og var síðan formaður
þeirra fyrstu átta árin. Bjarni veit
bersýnilega að svona stofnana- og
félagssögur vilja verða þurr lesning
og leitast því við að krydda frásögn-
ina með ýmsum skemmtilegheitum
sem leynast meðal annars í göml-
um bréfum frá félögunum til skrif-
stofunnar í Reykjavík. Þar má rekast
á sitthvað kostulegt, eins og þegar
Eyfirðingur nokkur spyr hvort skrif-
stofan geti útvegað þeim fuglasöng,
hundgá og veðurhljóð á segulbandi.
Séu slík hljóð ekki til þar syðra,
verði bændur bara að drífa sig út í
móa með sínar eigin græjur. Gamli
hrepparígurinn hefur líka skilið eftir
sín spor, sum heldur brosleg í okkar
augum.
Á þessum fyrstu árum hugs-
uðu menn hátt, stundum allmiklu
hærra en síðar varð. Það er augljóst
að forsprakkarnir í Reykjavík töldu
sér skylt að kynda undir listræn-
um metnaði félaganna; sjálfsagt var
það einnig meginhvatinn að þessu
brambolti þeirra. Hugmyndir voru
uppi um að sérstakur leikstjóri ferð-
aðist um landið á vegum Banda-
lagsins og menn höfðu jafnvel á
prjónunum að koma á fót föstum
leikflokki sem færi um landið með
góðar leiksýningar, eins konar fyr-
irmyndarleikhúsi sem amatörarnir
gætu lært af. Ein tilraun var gerð til
þess um 1960, en tókst ekki björgu-
lega og er næsta spaugileg lesning.
Trúlega var slíkt einfaldlega ekki
tímabært og rétt að muna að Þjóð-
leikhúsið sinnti þá enn allvel þeirri
skyldu að flytja landsbyggðinni sýn-
ishorn af sinni bestu leiklist, nokk-
uð sem því miður hefur dregið úr
á síðari árum. En þó að brosa megi
að þessari viðleitni nú, er ástæðu-
laust að gera lítið úr henni. Sjálfur
hef ég lengi verið þeirrar skoðun-
ar að það hafi verið ein mesta gæfa
íslensks amatörleikhúss hversu
margir af okkar bestu fagmönnum,
leikarar og leikstjórar, hafa verið
fúsir að vinna með því alla tíð. Eft-
ir að hér varð til sérstök leikstjóra-
stétt (sem reyndar var lengi í fæð-
ingu) hafa menn aldrei talið fyrir
neðan virðingu sína að vinna með
amatörunum, öðru nær, sem hefur
að sínu leyti hvatt amatöra til vand-
aðri vinnubragða og verkefnavals.
Starfið með fagmönnunum hef-
ur eflt sjálfstraust þeirra, fært þeim
dýrmæta reynslu og þekkingu og á
stundum skilað sér í afar vönduðum
sýningum. Þó að leikstjórnarnám-
skeið fyrir heimamenn séu góðra
gjalda verð, og sjálfsagt nauðsynleg
að vissu marki, mega þau ekki verða
til að þessi tengsl rofni.
Þegar á allt er litið hefur starf-
semi BÍL að flestu leyti þróast á far-
sælan hátt. Lög voru sett um áhuga-
leikhúsið sem styrktu það mjög í
sessi, fyrst árið 1965. Til skrifstof-
unnar í Reykjavík hafa valist dug-
miklir og hæfir starfskraftar. Fyrsti
framkvæmdastjóri Bandalagsins,
Sveinbjörn Jónsson, var vafalaust
ötull starfsmaður, sem kom ýmsu til
leiðar, en samskipti hans og stjórn-
arinnar voru lengi vel afar stirð
sem vitaskuld hafði ekki góð áhrif
á starfið. Þetta breyttist mjög þeg-
ar kom fram á áttunda áratuginn
og nýtt fólk og ný kynslóð tók við
merkinu. Hugmyndirnar um verk-
svið Bandalagsins höfðu skýrst og
menn einbeittu sér að því sem var
raunhæft og samstaða um. Þjón-
ustumiðstöðin var byggð markvisst
upp og um langt skeið var haldið
úti sérstöku blaði, Leiklistarblað-
inu, eina leiklistartímariti landsins
sem kom út reglubundið. Á síðari
árum hefur ágæt heimasíða, leiklist.
is, leyst það af hólmi. Handritasafn
Bandalagsins hefur orðið æ betra og
er nú hið þarfasta þing, aðgengilegt
öllum sem á þurfa að halda, ekki að-
eins þeim sem eru formlegir félag-
ar í Bandalaginu. Hið gróskumikla
leikstarf framhaldsskólanna hefur,
svo dæmi sé tekið, notið góðs af því.
Viðbúið er að bók af þessu tagi rati
aðallega í hendur þeirra sem tek-
ið hafa þátt í áhugastarfinu. Það er
hreint ekki lítill hópur, þó að sögu-
legur áhugi innan hans sé sjálfsagt
mismikill. Hún er svo sem enginn
skemmtilestur, en mjög gott að eiga
slíka samantekt á einum stað og
geta gripið til hennar þegar þörf er
á. Það er helst að ég sakni þess að
ekki skuli í lokin reynt að taka betur
saman þræði og gera grein fyrir al-
mennri stöðu hreyfingarinnar í dag.
Hvaða mál brenna helst á henni að
dómi þeirra, sem nú standa fremst í
henni, hvaða framtíðarsýn hafa þeir
fyrir hönd amatörleikhússins? Slíkt
stöðumat hefði getað gefið verk-
inu aukið gildi, en höfundur dregur
ákveðið tímamörk við árið 2000 og
hættir sér ekkert aftur fyrir þau. Það
hefði hann þó vel mátt gera á stöku
stað, til dæmis hefði verið gaman að
fá skrá til dagsins í dag yfir leiklist-
arhátíðir BÍL, svo og þær leiksýn-
ingar, sem Þjóðleikhúsið hefur val-
ið áhugamannasýningar ársins. Það
hefur stofnunin gert í fimmtán ár og
á lof skilið fyrir.
JÓN VIÐAR JÓNSSON
Fimmtudagur 20. nóvember 200818 Bækur
Af a atörum
Allt fyRIR ANdANN: BANdAlAg
íSleNSkRA leIkfélAgA 1950 – 2000
Bjarni GuðmarssonYfirleitt sam-
viskusamlega
unnið verk.
Mjög gott
að eiga slíka
samantekt á
einum stað.

Útgefandi: BÍL
Bjarni Guðmarsson sagnfræðingur
„Bjarni veit bersýnilega að svona
stofnana- og félagssögur vilja verða þurr
lesning og leitast því við að krydda
frásögnina með ýmsum skemmtilegheit-
um,“ segir í dóminum um bók Bjarna.
Sagnfræðirit