Tímarit um menntarannsóknir - 01.01.2008, Qupperneq 29

Leiðin liggur í háskólana – eða hvað?
Gyða Jóhannsdóttir
Háskóla Íslands, Menntavísindasviði
Ágrip: Stjórnvöld á Vesturlöndum hafa ítrekað reynt að byggja upp fjölbreytt námstilboð að loknu
framhaldsskólanámi; tvískipt háskólastigi (e. higher eduction, tertier education) og byggt upp
millistig á milli framhaldsskóla og hefðbundinna háskóla. Tilhneigingin hefur hins vegar verið sú
að stofnanir sem eru ekki háskólar (í byrjun fyrst og fremst ætlað að stunda kennslu án rannsókna)
hafa færst nær hefðbundnum háskólum og líkjast þeim meira en til var ætlast. Sums staðar hafa
kennarar þessara stofnana fengið háskólatitla, stundað rannsóknir þó að takmarkaðar séu, og námi
hefur lokið með háskólagráðu. Þessi tilhneiging hefur á íslensku verið nefnd bóknámsrek (e.
academic drift). Í þessari grein er annars vegar fjallað um könnun mína á þróun háskólastigsins á
Norðurlöndum (2006) en niðurstöður leiddu í ljós að bóknámsrek átti sér stað í þróun menntakerfa
alls staðar á Norðurlöndum og einnig í stofnunum þeirra landa sem hafa byggt upp millistig.
Ísland skar sig úr, en það er eitt af fáum löndum þar sem starfsmenntun er annaðhvort innan
framhaldskóla eða háskóla; svo virðist sem hlaupið hafi verið yfir millistig á milli háskóla og
framhaldsskóla. Hins vegar er gerð grein fyrir nýrri rannsókn (2007−2008) þar sem ég kannaði
nánar íslensku þróunina og sérstaklega með tilliti til þess hvort millistig gæti verið í sjónmáli.
Niðurstöður benda til þess að lagalega formlegt millistig hafi ekki verið til hér á landi en óformlega
hafi það orðið til á sjöunda og tíunda áratug 20. og fyrsta áratug 21. aldarinnar. Þetta birtist í því
að stofnanir tengdar framhaldsskólastiginu hafa smám saman færst nær háskólum; inntökuskilyrði
hafa í mörgum tilvikum verið stúdentspróf, kennarar fara að vinna að þróunarverkefnum og námið
verður viðurkennt að hluta til jafngilt háskólanámi. Smám færðist þetta nám á háskólastig. Rök eru
færð fyrir því hér að sú þróun haldi áfram þar sem íslenskir háskólar eru margir og flestir fámennir
á alþjóðavísu. Þar sem háskólar eru að miklu leyti fjármagnaðir samkvæmt nemendafjölda er talið
líklegt að talsmenn háskólanna sækist eftir því að fá þá nemendur inn í háskólana sem annars gætu
farið í nám á millistigi.
Örar breytingar hafa orðið í öðrum löndum
síðastliðna fjóra áratugi á skipulagi æðri
menntunar (e. higher education; tertier
education), en það er sú menntun sem tekur
við að loknu framhaldsskólanámi. Í þessari
grein mun ég nota hugtakið háskólastig þar
sem það samræmist betur íslenskri málhefð
en æðri menntun. Í Evrópu fyrir 1960 voru
það fyrst og fremst hefðbundnir háskólar (e.
university) eða sérstakar menntastofnanir
með virðingarstöðu háskóla sem tóku við
nemendum að loknum framhaldsskóla.
Háskólarnir voru fyrir fáa útvalda. Á sjöunda
áratugnum urðu kröfur um jafnrétti til náms æ
háværari og í mörgum löndum var þá komið á
fót millistofnunum á milli framhaldsskóla og
hefðbundinna háskóla. Auk þess samræmdist
þessi uppbygging kröfum atvinnulífsins um
aukna menntun vinnuaflsins. Þetta voru litlar
stofnanir, margar þeirra staðsettar í dreifbýli,
og buðu upp á tiltölulega stutt starfsnám (tvö til
þrjú ár) tengt einni atvinnugrein (Kyvik, 2004;
OECD, 1991).
Í mörgum löndum hafa þessar stofnanir
þróast yfir í umfangsmikla fjölgreina
starfsmenntaskóla. Eitt elsta dæmið um
27Tímarit um menntarannsóknir, 5. árgangur 2008, bls. 27–45
Tímarit um menntarannsóknir, 5. árgangur 2008
Hagnýtt gildi: Greinin ætti fyrst og fremst að gagnast rannsakendum og þeim sem vinna að
stefnumörkun menntamála á Íslandi. Stjórnvöld geta metið stefnumörkun sína á fræðilegum
grundvelli og áttað sig á því hver er líkleg og æskileg þróun mála til lengri og skemmri tíma í ljósi
þessara rannsókna.