Tímarit Máls og menningar - 05.12.2002, Page 32

Mitt Kína, þitt Kína
Um ferðasögur Íslendinga til Kína
Katrín Jakobsdóttir
Evrópsk Austurlönd
Í hugtakinu ‘Austurlönd’ felst tilbúin andstæða
við hugtakið ‘Vesturlönd’ enda eru Austurlönd
iðulega skilgreind af Vesturlandabúum sem
andstæða við vestræn viðmið. Edward Said
hefur einna ítarlegast lýst því hvernig Vestur-
landabúar hafa hingað til fjallað um Austurlönd.
Hann telur að Vesturlandabúar skynji Austur-
lönd sem ákveðinn hluta af vestrænni reynslu.
Þetta kallar hann óríentalisma. Þau Austurlönd
sem Vesturlandabúar þekkja eru búin til af Evr-
ópumönnum fyrir Evrópumenn. Fyrir Evrópu-
mönnum hafa Austurlönd verið skýrasta birt-
ingarform „hinna“ eða þeirra sem eru öðru-
vísi.1
Said telur að óríentalisminn byggist á þeirri
þekkingarfræðilegu skilgreiningu að austrið og
vestrið séu andstæður. Óríentalistar horfa á
Austrið sem eina heild sem er öðruvísi en
Vestrið og skilgreind út frá því. Óríentalisminn
er þannig vestræn aðferð til að ráða yfir Austr-
inu með því að lýsa því, skilgreina það og
breiða út mynd af því. Austrið verður ein heild,
full af fyrirfram gefnum lýsingum og staðreynd-
um. Um leið er erfitt að ræða um Austrið án
þessara fordóma.2
Said bendir á að í raun og veru séu Austur-
lönd ekki til sem heild. Einingin Austurlönd sé
búin til af Vesturlandabúum.3 Þekking og frá-
sögn er aldrei með öllu ópólitísk að mati Saids.4
Líklegt sé að Englendingur staddur í Indónesíu
eða Egyptalandi á 19. öld hafi alltaf hugsað um
löndin fyrst og fremst sem breskar nýlendur.
Said skilgreinir óríentalismann þannig að stjórn-
málaleg meðvitund læðist inn í fagurfræðilega,
hagfræðilega, félagsfræðilega, sagnfræðilega,
textafræðilega og almennt fræðilega texta.
Þannig segja óríentalískir textar okkur töluvert
meira um vestræna orðræðu en Austrið.5
Þessi hugmyndafræði gæti verið mikilvægur
lykill að íslenskum ferðasögum til Kína. Ekki
vegna þess að Íslendingar hafi verið nýlendu-
veldi heldur er líklegt að Íslendingar séu undir
áhrifum vestrænna hugmynda um Austrið. Ís-
lendingar tilheyra Vestrinu og þeim er tamt að
hugsa eins og stórveldin í kring. Þessu fylgir að
þeir líta á Austurlönd sem „hina“ andstæðu við
sig.
Jarðnesk paradís
Árni Magnússon frá Geitastekk var uppi á 18.
öld og var einn víðförlasti Íslendinga fyrri alda.
Hann er talinn hafa verið farsæll bóndi þegar
hann tók sig upp af jörð sinni, 27 ára gamall, og
lagðist í ferðalög um allan heim.6 Hann virðist
hafa tekið eigin langanir fram yfir öryggi og hef-
ur líklegast þráð að öðlast nýja þekkingu og
reynslu. Ekki er vitað til þess að nokkur íslensk-
ur maður hafi komið til Kína á undan Árna.7
Ferðasaga hans hefur verið gefin út af Birni
Karel Þórólfssyni og er þar prentuð eftir eigin
handriti Árna (Lbs 1583 4to).8 Sagan nefnist
Ferðasaga Árna Magnússonar frá Geitastekk
1753–1797, samin af honum sjálfum.
Ferðasögur frá 18. öld virðast oft æði litaðar
af fordómum og fyrirfram gefnum hugmynd-
um. Oft er þó erfitt að sjá áhrif þeirra í sögunum
þar sem þau geta verið dulin. Þá voru lesendur
oft meira en tilbúnir að taka undir þá fordóma
sem komu fram í ferðasögum og trúa ýmsu
undarlegu upp á framandi þjóðir. Hins vegar
voru sumir lesendur og hugsuðir orðnir meðvit-
aðir um þetta hugarfar strax á þessum tíma.9
Í augum Árna er Kína nýtt og spennandi eins
og allt annað sem hann sér á ferðum sínum.
Hann virðist ekki hafa kynnt sér neitt fyrirfram
um Kína né önnur lönd sem hann heimsækir og
frásögnin hagnast að sumu leyti á því. Árni sér
heiminn eins og barn án fordóma; allt er jafn
nýstárlegt fyrir honum. Hann hefur ekki gert
sér neinar hugmyndir um land og þjóð sem lita
frásögnina. Óhjákvæmilega ber hann þó útland-
ið saman við Ísland án þess að vera fyrirfram
ráðinn í hvað kemur út úr þeim samanburði.
Þannig telur hann kínverska kjötsúpu ekki jafn-
ast á við þá íslensku:
Var og ei heldur so kröftug súpa af þessu
kínisku kjöti sem af þeim nordisku löndum,
sem er Ísland, Írland, Færeyjar og so
Norge.10
Árna finnst hins vegar spennandi að í Kína komi
enginn vetur og telur landið líkjast jarðneskri
paradís. Hér má sjá hugsunarhátt Norðurlanda-
búans sem er vanur hrjóstrugu landi og köldu
veðri og hið heita Kína er því sannkallað
draumaland. Hér verður vart ákveðinnar útópíu-
hugsunar. Algengt var að evrópskir landkönn-
uðir frá 15. öld til 18. aldar fyndu ekki aðeins ný
lönd heldur voru menn einnig iðnir við að búa til
útópíur. Þannig fóru saman leiðangrar til nýrra
landa og uppspuni útópískra samfélaga.11 Oft
var einnig talið að fólk sem héldi til fjarri alfara-
leiðum byggi yfir siðprýði, lífsspeki og vís-
dómi.12 Hjá Árna er samfélagið þó ekki í
brennidepli heldur landið sjálft:
Landið í sér sjálfu var sem sú jarðneska para-
dís með óteljanlegum ávöxtum og hrísgrjón-
um, er voru hvít sem mjólk og sæt sem hun-
ang. Þegar vér etum þaug mikið heit, miss-
um vér sjónina, en vér gjörðum ost af þeim
og átum þaug so, þegar köld voru.13
Í Kína er enginn vetur, heldur er þar ævarandi
sumar. Dagurinn er 12 tíma, nóttin líka so.
Þegar einn ávöxtur er fullvaxinn, fellur hann
af trénu, og strax sér maður, að nýr aftur
mun koma.14
Þannig fellir Árni margt í Kína að gamalkunnum
hugmyndum um paradísir og ódáinsakra. Ekki
er þó fyrirmyndarlandið með öllu laust við hætt-
ur; hrísgrjónin þurfa að étast köld ef menn eiga
ekki að missa sjónina.
Annað sætir fremur undrum en að valda að-
dáun. Þegar Árni lýsir Kínverjum þá dregur
hann að sjálfsögðu fram það sem hann telur
ólíkt Íslendingum. Hann ræðir um fléttur karl-
32 Kína Katrín Jakobs 6.12.2002 14:37 Page 32