Tímarit Máls og menningar - 05.12.2002, Page 49

bls. 49
keisaranum í september 1978, sem endaði
með óvæntri valdatöku eða „byltingarráni“
klerkanna í febrúar 1979. Oftast eru eftirfarandi
atburðir nefndir til skýringar: Ákafi keisarans í
tilraun sinni til að iðnvæða og „Vesturlanda-
væða“ þjóð sína, sem leiddi til sjálfsmyndar-
kreppu. Ný löggjöf árið 1963 sem tryggði kon-
um kosningarétt og breytti eignarhaldi á landi
en þar ögraði stjórnin karlveldishugmyndum og
beinum hagsmunum klerkanna sem margir til-
heyrðu stétt landeigenda. Valdataka forsætis-
ráðherrans Mosadeqs og þjóðnýting hans á
olíufyrirtækjunum árið 1953 en hún leiddi til
þess að keisarinn flúði land en sneri aftur að því
er virtist í skjóli Breta og Bandaríkjamanna.
Hávær mótmæli Bandaríkja-
stjórnar gegn mannréttinda-
brotum íranskra stjórnvalda
sem ef til vill grófu undan valdi
þeirra. Víst er að keisarinn taldi
mun meiri hættu á að komm-
únistar kæmust til valda en
klerkarnir.
Átakamikil byrjun
klerkastjórnarinnar
Mikið mæddi á nýjum stjórn-
völdum strax í upphafi. Taka
bandaríska sendiráðsins og
gíslanna í nóvember 1979 og
þar á eftir óvænt innrás Íraks
haustið 1980 reyndi á stjórn-
kænsku klerkanna. Lengst af
voru Íranir einangraðir á
alþjóðavettvangi þar sem
klerkastjórnin lagði nærri jafn-
mikla fæð á Sovétríkin og
Bandaríkin, sannfærð um að
þau reyndu að ná heimsyfirráð-
um í krafti austræns sósíal-
isma og vestræns kapítalisma.
Svar þriðja-heims-ríkjanna
hlaut að vera íslam. Átta ára
stríð við Írak skapaði óstöðugleika og spennu á
svæðinu öllu en klerkastjórnin fórnaði um
600.000 manns í átökunum auk þess sem
mjög var gengið á olíuauðinn. Innrás Sovétríkj-
anna í nágrannaríkið Afganistan í lok árs 1979
reyndi enn frekar á Írani en straumur flótta-
manna hefur legið þangað.
Efnahagslegt skipbrot
byltingarinnar
Klerkarnir komust til valda með loforðum um
að jafna lífskjörin, draga úr kúgun og eyða spill-
ingu. Ástandið á þessum sviðum er þó síst
betra en á tímum keisarans auk þess sem
verðbólgan hefur verið um og yfir 20% allan
um um eignarhald á landi var
breytt. Hins vegar urðu tak-
markaðar framfarir í landbún-
aði, enda hafa landeigendur
ætíð verið öflug stétt í Íran.
Undir stjórn Pahlavis varð Íran
herveldi og illræmd öryggis- og
leynilögregla varð umsvifamik-
il. Með árunum þróaðist tvöfalt
stjórnkerfi í Íran en hið trúar-
lega kerfi varð eins og ríki í rík-
inu. Hinu veraldlega ríki var
stjórnað frá Teheran en trúar-
veldinu var stjórnað af klerkum
í borginni Kum (Qom). Trúar-
leiðtogarnir voru í alla staði
nær alþýðunni og höfðu fullt
lögmæti í hennar augum. Með
iðnvæðingu varð til menntuð
millistétt sem krafðist áhrifa
og valda í eigin samfélagi. Al-
menningur naut ekki olíugróð-
ans sem skyldi og misskipting
hans varð sýnilegri með hverju
árinu.
Stjórnarbyltingin 1979
Nærri aldarfjórðungur er liðinn
frá uppreisn gegn stjórnarháttum Íranskeisara
sem endaði í blóðugri byltingu og upphafi hins
pólitíska íslam. Fyrir byltinguna hefðu fáir spáð
fyrir um afl þess og áhrif en mikilvægi íslams í
alþjóðastjórnmálum 20. aldarinnar er ótvírætt.
Jafnvel þótt byltingin breiddist ekki út til ann-
arra landa, eins og leiðtogar í Mið-Austurlönd-
um óttuðust mjög og meira en nokkur áhrif
Vesturlanda, þá hefur hún haft víðtæk áhrif.
Íran hefur t.d. fjármagnað hreyfingar hins her-
skáa íslams og því hefur því verið haldið fram
að byltingin hafi átt sinn þátt í innrás Sovétríkj-
anna í Afganistan í desember 1979. Enn er
deilt um ástæður uppreisnar verkamanna,
kommúnista, stúdenta og menntamanna gegn
48 Íran 5.12.2002 16:57 Page 49