Morgunblaðið - 20.02.2016, Blaðsíða 34

34 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 20. FEBRÚAR 2016
Fleiri og fleiri vís-
indamenn fóru nú að
rannsaka gróðurhúsa-
áhrifin og hugsanlega
hnattræna hlýnun af
manna völdum. Og
smám saman áttuðu
veðurfræðingar sig á
því, að vegna þess hve
langan tíma það tekur
sjóinn að innbyrða
koltvíoxíð, hlýtur það
að safnast fyrir í lofti.
Þess vegna væri nauðsynlegt að
mæla styrk og fylgjast með þróun
þess. Fyrstu mælingar, sem fóru
fram á Norðurlöndunum, gengu
hins vegar illa og reyndust mark-
lausar.
Koltvíoxíðmælingar
Charles Keeling
Það var ekki fyrr en bandaríski
efnafræðingurinn Charles D. Keel-
ing fann leið til þess að mæla styrk
koltvíoxíðs í lofti á áreiðanlegan
hátt, að eitthvað fór að gerast.
Mælinganiðurstöður hans frá stöðv-
um á Suðurskauti jarðar og á eld-
fjallinu Mauna Loa á Hawaií sýndu
svo að ekki varð um villzt, að styrk-
ur koltvíoxíðs í andrúmslofti fór
vaxandi. Þótt Keeling hafi orðið að
loka stöðinni á Suður
skautinu vegna fjárskorts, tókst
honum að halda mælingum á
Mauna Loa nær óslitið áfram til
dauðadags 2005, og er stöðin enn
virk.
Ferillinn sýnir stöðuga aukningu
koltvíoxíðs í andrúmslofti. Á hálfri
öld frá því að mælingarnar hófust,
hefur hún aukizt úr u.þ.b. 310 ppmv
(e. parts per million by volume) í
390 og er nú um 400. Högbom taldi
magnið vera 300 ppmv um 1890,
eins og áður er komið fram, en
mælingar hans voru ekki mjög ná-
kvæmar. Á rúmri öld hefur styrkur
koltvíoxíðs í andrúmslofti því aukizt
um 30-40%.
Geislavirka kolefnið
C14 veldur byltingu
Uppgötvun geislavirku kolefn-
issamsætunnar C14 um 1940 olli
straumhvörfum í jarð- og loftslags-
vísindum. Með henni var nú hægt
að rekja feril kolefnis í lofti, sjó,
jarðvegi, bergi og lifandi verum.
Vísindamenn með mismunandi
rannsóknarmarkmið og bakgrunn
fóru að bera saman bækur sínar á
sjöunda áratugnum, og fyrstu
reiknilíkönin, sem hermdu eftir
raunverulegu loftslagi á jörðinni
urðu til. Fyrstu niðurstöður þeirra
gáfu til kynna, að hitastig andrúms-
lofts við jörðu myndi hækka um
tvær gráður, ef styrk-
ur koltvíoxíðs í lofti
tvöfaldaðist.
Fram undir miðjan
níunda áratuginn tók-
ust vísindamenn um
allan heim á um hnatt-
ræna hlýnun af völdum
aukins magns kolsýru í
andrúmslofti. Sumir
töldu mjög ósennilegt,
að mannskepnan gæti
yfirleitt haft einhver
áhrif á loftslag með
gerðum sínum. Aðrir
sýndu fram á bein tengsl milli hækk-
andi hitastigs og vaxandi styrks
koltvíoxíðs í lofti. Brezki veðurfræð-
ingurinn John S. Sawyers reyndist
þannig nokkuð sannspár, þegar
hann spáði því í grein í tímaritinu
Nature 1972, að meðalhitastig á
jörðu myndi hækka um 0,6 gráður
við lok aldar, en það hefur að mestu
gengið eftir.
Ísborkjarnar segja sögu
Upp úr 1980 fóru
rannsóknaniðurstöður úr ísborhol-
um að berast, bæði úr Grænlands-
jökli og frá Suðurskautslandinu.
1985 náði fransk-rússneskur leið-
angur tveggja kílómetra löngum ís-
borkjarna við Vostok-stöðina á Suð-
urskautinu, sem spannaði 150
þúsund ár. Innihald koltvíoxíðs í
loftbólum í kjarnanum sveiflaðist
upp og niður í takt við hitastig á
hverjum tíma. Þarna voru loftsýni
frá miðri ísöld, sem sýndu helmingi
lægri styrk koltvíoxíðs en nú, um
180 ppmv, eitthvað sem John Tyn-
dall hafði talað um 100 árum áður.
Tveimur árum síðar hafði Vostok-
leiðangurinn náð borkjörnum með
loftsýnum yfir 400 þúsunda ára
tímabil, en það spannar fjögur ís-
og hlýindaskeið. Lægstur varð
styrkur koltvíoxíðs í lofti 180 ppmv,
en komst aldrei í meira en 280 á
hlýindaskeiðum milli ísaldanna. Í
lofti við Vostok-stöðina mældist
hann hins vegar 350 árið 1987, sem
passar vel við Keeling-ferilinn .
Þannig hafði beint samband milli
styrks koltvíoxíðs í lofti og með-
alhitastigs á jörðu verið staðfest.
Öreindir valda ýmist
kólnun eða hlýnun
Vísindamenn og almenningur í
eldfjallalöndum hafa lengi gert sér
grein fyrir því, að í kjölfar mikilla
eldgosa breytist veðurfar og loft
kólnar. Þannig gætti áhrifa Skaft-
árelda 1783 um mest allt norðurhvel
jarðar, þar sem næsti vetur varð
mun kaldari en fólk átti að venjast.
Eldgosið mikla í Krakatau 1883 í
Indónesíu sendi gífurlegt magn af
gosefnum upp í loftið, þannig að
mengunarslæðan dró mjög víða úr
birtu sólarljóss. Næstu tveir vetur
voru óvenju harðir um allan heim,
og víða varð uppskerubrestur. Sum-
ir vísindamenn töldu því, að mikil
eldgos á forsögulegum tíma hefðu
getað orsakað ísaldirnar.
Um miðja 20. öld fóru veðurfræð-
ingar og aðrir vísindamenn að gefa
betur gaum að áhrifum örsmárra
agna, svokallaðra öreinda (e. aero-
sols), sem berast upp í andrúms-
loftið af náttúrulegum völdum og
vegna athafna mannskepnunar (eld-
gos (brennisteinstvíoxíð: SO2, salt-
sýra: HCl og aska), sandstormar,
jarðvegsrof, bruni jarðeldsneytis
(kol og olía), sót og ryk, mengun frá
umferð og margt fleira). Þessar
agnir sitja eftir í loftinu og þegar
þær eru nægilega stórar geta þær
tvístrað sólargeislunum (björtu
geislunum), dregið úr birtu (meng-
unarmistur) og sólsetur og sól-
arupprás verða rauðleit. Þannig
dregur úr gróðurhúsaáhrifum
vegna þess, að færri bjartir geislar
komast til jarðar og það getur vald-
ið staðbundinni kólnun. Vatns-
dropar og ískristallar í lofti hafa
sömu áhrif.
Í háloftunum, í meira en 100 km
hæð, er þrýstingur minni og ein-
faldari efnissameindir ná að tvístra
sólargeislunum á bláa tíðnisviðinu
(um 640 TeraHerz). Þess vegna er
himinninn blár. Loftþrýstingur hef-
ur nefnilega mikil áhrif á ísog og
geislun gróðurhúsaloftegunda.
Eldgos og sótagnir
hafa áhrif á loftslag
Stór eldgos hafa gríðarleg áhrif á
andrúmsloftið. Mikið magn brenni-
steinstvíoxíðs og saltsýrusameinda
ásamt ösku berst upp í háloftin
(heiðhvolfið). Saltsýrueindirnar
þéttast fljótt með vatnsgufu og
þeim rignir niður úr gosmekkinum.
Brennisteinstvíoxíðið hvarfast hins
vegar við gufuna og verður að sýru-
eindum. Þær þéttast og hlaðast í
klösum utan á rykagnir í loftinu.
Þannig skapast stórar öreindir sem
eru mjög duglegar við að tvístra
björtu geislunum og hafa þannig
kólnun í för með sér. Bruni jarð-
eldsneytis í orkuverum veldur einn-
ig mikilli brennisteinsmengun, að-
allega í veðrahvolfinu (0-10 km).
Brennisteinstvíoxíð frá verk-
smiðjum og orkuverum umbreytist
hins vegar fljótt í súlfat- eða sýru-
agnir, er mynda þær öreindir sem
eru hvað virkastar við að tvístra
sólargeislunum. Líftími slíkra
öreinda er örfáar vikur í veðrahvolf-
inu, en þeim rignir oft niður sem
súru regni. Í heiðhvolfinu endast
þær mun lengur eða í nokkur ár, og
þess vegna urðu veturnir eftir mikil
eldgos svo harðir. Koltvíoxíð hefur
hins vegar margfalt lengri líftíma í
andrúmslofti og endurnýjast stöð-
ugt með kolefnishringrásinni.
Áhrifa þess gætir því miklu lengur.
Sótagnir geta ýmist valdið kólnun
eða hlýnun, allt eftir því hvort þær
eru loftbornar eða mynda sótslikju
á yfirborði jarðar. Í lofti sjúga þær
sólargeislana í sig og hitna, loft
hitnar, en draga annars úr gróður-
húsaáhrifum, þannig að yfirborð
jarðar kólnar. Þar sem mikið er
brennt af kolum og viði í ófull-
komnum brennsluofnum eða við op-
in eld, verður sótmengun í lofti mik-
il. Í sumum sveitahéruðum
Indlands er talið, að aðeins helm-
ingur áhrifa sólargeislanna nýtist til
hlýnunar því að brún sótský hylja
gróðurhúsalofttegundirnar. Þegar
sótslikja hylur jörð, sérstaklega ís-
breiður á heimskautssvæðum,
lækkar endurkastsstuðull sól-
argeisla sem verður til þess að yf-
irborð hitnar meir en ella.
Kenningin um hlýnun andrúmslofts festir rætur
Eftir Júlíus Sólnes » Vísindamenn og
almenningur í eld-
fjallalöndum hafa lengi
gert sér grein fyrir því,
að í kjölfar mikilla eld-
gosa breytist veðurfar
og loft kólnar. Þannig
gætti áhrifa Skaftárelda
1783 um mest allt
norðurhvel jarðar, þar
sem næsti vetur varð
mun kaldari en fólk
átti að venjast.
Júlíus Sólnes
Höfundur er prófessor emerítus
og fv. umhverfisráðherra.
KOLTVÍOXÍÐ Í BORKJÖRNUM ÚR SUÐURSKAUTSÍSNUM (VOSTOK STÖÐIN)
160
450.000
Fjöldi ára fram til 1950
S
ty
rk
ur
C
O
2
ía
nd
rú
m
sl
of
ti
(p
pm
v)
050.000100.000150.000200.000250.000300.000400.000
260
240
220
200
180
360
340
320
300
280
440
420
400
380
Síðasta ísöld
Í 650.000 ár fór styrkur CO2 aldrei yfir þessa línu
Styrkur CO2 í lofti í júlí 2013
1950
St
yr
ku
rk
ol
tv
ío
xí
ðs
íl
of
ti
(p
pm
v)
Koltvíoxíð í andrúmslofti
Mælistöð Mauna Loa, Hawaií
390
380
370
360
350
340
330
320
310
1960 1970 1980 1990 2000 2010
. . . . .
Keeling ferillinn Hann sýnir styrk koltvíoxíðs í andrúmslofti á fjallinu Mauna
Loa á Hawaií frá 1958 til 2008. Mælieiningin er fjöldi koltvíoxíðssameinda í
rúmmáls-einingu sem inniheldur milljón sameindir lofts (ppmv).
Mælingar Styrkur koltvíoxíðs í lofti samkvæmt mælingum á loftinnihaldi
ísborkjarna frá Vostok-stöðinni á Suðurskautinu.
Mynd/Wikimedia
Mynd/Nasa, endurteiknuð
Ljósmynd/Oddur Sigurðsson
Markmið eru sett,
áföngum er náð, tíma-
mót verða. Fjallið er
klifið, toppnum er náð.
Þá koma í ljós nýir
toppar, ný markmið, ný-
ir áfangar.
Þrátt fyrir öll tíma-
mót og fjarlæg mark-
mið sem oft virðast eins
og lokatakmark þá
heldur lífið áfram. Þrátt
fyrir allt mótlæti, tor-
færur og brekkur, baráttu og
ósigra, og jafnvel þótt ævinni ljúki,
já jafnvel þrátt fyrir sjálfan dauð-
ann, sem er sannkölluð tímamót,
þá heldur lífið áfram og ekkert fær
það stöðvað.
Hluti af lífinu
Dauðinn getur sannarlega verið
sársaukafullur endir á ævi manns-
ins og hann viljum við flest forðast
í lengstu lög. Ekki síst getur hann
verið þungbær þeim
ástvinum sem eftir
standa, oft umkomu-
litlir og ráðalausir.
Hann er þó oft líkn
hinum látna, stund-
um eftir erfiða bar-
áttu sem menn vildu
eðlilega fá að sleppa
við. Hann er þó
staðreynd sem eng-
inn fær flúið og ekk-
ert fær breytt.
Hann er hluti af líf-
inu. Dyr til betra
lífs, án sársauka og
sorgar. Lífs sem mun vara að ei-
lífu.
Ég á mér draum
Ég á mér draum um betra líf.
Ég á mér draum um betri heim.
Þar sem allir eru virtir, hver á sín-
um stað, í sinni stétt og stöðu. þar
sem allir eru mettir gæðum sann-
leikans. Þar sem allir fá að lifa í
réttlæti og friði. þar sem sjúkdóm-
ar, áhyggjur og sorgir eru ekki til.
Og dauðinn aðeins upphaf að betri
tíð.
Laun himinsins, náðargjöf Guðs
er kærleikur, friður og blessun. Líf
í fullri gnægð um alla eilífð. Þar
sem spurningunum verður svarað,
tárin verða þerruð og réttlætið
fullkomnað. Þar verður hvorki
vanlíðan né ótti, harmur né vein,
sársauki né kvöl.
Ævi mannsins er eitt en líf hans
annað. Þótt samofin uns dauðinn
skilur að. Ævin er stundleg og
stutt en lífið er tímalaus eilífð. Æv-
inni lýkur við síðasta andvarp en
lífið heldur áfram.
Jesús sagði: Ég er upprisan og
lífið. Sá sem trúir á mig, mun lifa,
þótt hann deyi. – Í dag skalt þú
vera með mér í Paradís. – Ég lifi
og þið munuð lifa!
Eins og meðganga
Þannig er ævin eins og með-
ganga sem fylgja oft harðar og erf-
iðar hríðir, inn til lífsins ljóma.
Þeirrar dýrðar sem okkur hefur
verið heitið að koma skuli og eng-
an enda muni taka. Himnesk eilífð
utan tíma og rúms. Þar sem einn
dagur er sem þúsund ár og þúsund
ár sem einn dagur.
Aðeins eitt líf
Ég á aðeins eitt líf. Það er mér
mjög dýrmætt og ég tek það veru-
lega alvarlega. Ég reyni að lifa því
og ég vanda mig. Samt veikist ég,
verð fyrir vonbrigðum og særist.
Að lokum slokknar á líkama mín-
um, hann deyr og verður að moldu.
Ég á aðeins eitt líf, en það gerir
ekkert til, ég sætti mig við það. Í
ljósi þess að líf mitt er í Jesú. Hon-
um sem fær er um að græða sár,
endurreisa og lífga við. Honum var
og er líf mitt falið og það varir að
eilífu.
Vertu
Lífið er nefnilega það dýrmæt-
asta sem við eigum. Þess vegna
finnst mér svo mikilvægt og gott að
fá lifa í þakklæti fyrir hvern dag.
Njóta hverrar stundar og þess að
fá að vera í núinu í ljósi þeirrar
himnesku og eilífu dýrðar sem
koma skal.
Vertu
á meðan þú ert
því það er of seint
þegar þú ert farinn.
Lífið er í eðli sínu fallegt og
dásamlegt. Njótum þess að vera og
látum gott af okkur leiða!
Með þakklæti og kærleikskveðju.
Lifi lífið!
Það dýrmætasta sem við eigum
Eftir Sigurbjörn
Þorkelsson » Þá verður spurning-
unum svarað, tárin
þerruð og réttlætið full-
komnað. Þar verður
hvorki vanlíðan né ótti,
harmur né vein, sárs-
auki né kvöl.
Sigurbjörn
Þorkelsson
Höfundur er ljóðskáld og rithöfundur
og aðdáandi lífsins.