Morgunblaðið - Sunnudagur - 20.03.2016, Blaðsíða 22

É
g er leiðtogi flokksins
Hið norræna ríki,“
sagði dæmdur hryðju-
verkamaðurinn við
dómarann Helen And-
enæs Sekulic þegar einkamál hans
gegn norska ríkinu var tekið fyrir í
vikunni, og hann beðinn um að gera
grein fyrir sér. Hann höfðar mál
gegn Noregi fyrir brot á Mannrétt-
indsáttmála Evrópu, nánar tiltekið
grein 3 – Enginn maður skal sæta
pyndingum eða „ómannlegri eða
vanvirðandi meðferð eða refsingu“
og grein 8 – um rétt sérhvers
manns til „friðhelgi einkalífs síns,
fjölskyldu, heimilis og bréfaskipta“.
Aldrei barnaleg trúgirni
Júlí 2011. „Svar okkar er meira lýð-
ræði, meira gagnsæi og meiri
mannúð.“
Rödd Jens Stoltenberg var til-
finningaþrungin. Kirkjan full upp í
rjáfur. Úti fyrir var blómahaf: rós-
ir, liljur, gleym-mér-eiar. Ósló var í
áfalli, Noregur í sorgarbúningi.
Tveimur dögum áður hafði bíl-
sprengja sprungið fyrir utan skrif-
stofu hans í miðborg Ósló og átta
látist, og þegar þarna var komið
sögu aðeins búið að bera kennsl á
fáein fórnarlambanna ungu í sum-
arbúðunum í Útey, meðlima ung-
liðahreyfingar Verkamannaflokks-
ins, vinstri flokks Stoltenbergs.
Flestra var enn bara „saknað“.
Fjöldi látinna fór á endanum upp í
77, helmingur þeirra hafði ekki náð
18 ára aldri. Forsætisráðherrann
bætti við: „En aldrei barnaleg trú-
girni.“
Mars 2016. Vor er í lofti. Snjóinn
hefur nýlega tekið upp af leiðum í
suðurhluta landsins, grænir sprotar
túlípana farnir að gægjast upp úr
moldinni, en grafir norðan við
heimskautsbaug enn á kafi í snjó,
enn er langt í stutt en snarpt sum-
arið norður þar.
Foreldrarnir hafa liðið vítis-
kvalir. Að missa barn er mestur
hugsanlegur harmur, segja sál-
fræðingar. Það er andstætt lög-
málum náttúrunnar að lifa son sinn,
að sjá dóttur sína ekki vaxa úr
grasi. Sumir foreldrar hugleiddu að
lögsækja ríkið fyrir að vernda ekki
börnin þeirra 11. júlí 2011, fyrir það
hve hneykslanlega seint lögreglan
brást við, vegna þess að lögreglu-
menn höfðu sig ekki í frammi með-
an á skothríðinni stóð í Útey, töldu
skotin, en brugðust of seint við, fyr-
ir að átta sig ekki á því að hér var
um hryðjuverk að ræða – fyrir öll
þau mistök sem urðu þess valdandi
að hryðjuverkamaðurinn gat at-
hafnað sig í hálfa aðra klukkstund á
eynni áður en sérsveitir stöðvuðu
hann.
En foreldrarnir höfðu ekki styrk
vegna þess að sorgin er erfið. Þeir
voru harmi slegnir. Þeir voru and-
vaka. Sumum fannst þeir nálægt
sturlun eftir að hafa misst einka-
barnið.
Enginn lögsótti ríkið – þar til
hann gerði það. Morðinginn.
Nærri fimm árum síðar hefur
hann lögsótt sama ríki og hann
réðst gegn. Hann fer fram á meira
lýðræði, meira gagnsæi og meiri
mannúð. Sjálfum sér til handa.
Á sama tíma og snjóskafl bráðnar
á leiði víðs vegar í Noregi, þetta
fimmta vor, varpar sólin geislum
sínum inn í íþróttasal Telemark ör-
yggisfangelsisins í Skien, tveggja
klukkustunda ferð suður af Ósló,
þar sem dómsmálið er tekið fyrir.
Geislarnir tróðu sér gegnum mintu-
grá gluggatjöldin, eftir rimlunum
og skullu á körfuboltanetinu, áður
en þeir lýstu upp náfölt andlit.
Hann hefur beðið skaða af ein-
angruninni, samkvæmt kvörtun til
fangelsisyfirvalda. Aðstæður í
fangelsinu eru ómannúðlegar og
niðurlægjandi, segir lögmaður
hans.
Ólæknandi
Hann hægði á sér og horfði yfir
fólkið í salnum, fulltrúa fjölmiðla
heimsins, nokkra embættismenn.
Hann litaðist um, forvitnum augum,
til að átta sig á hverjir þetta væru,
hverjir horfðu á hann. Hann brosti.
Hann hafði skrifað mörgum þess-
ara blaðamanna, bréf, jólakort.
Sum bréfin höfðu birst, stundum
var vitnað í þau en oftast ekki, þau
voru varðveitt í skúffum eða staf-
rænum hirslum. Kveðjan var fölsk,
en skilaboðin hatursfull, að hann
væri enn í vígahug.
Þennan morgun í íþróttasal Tele-
mark-fangelsisins, beið Anders
Breivik þess spenntur að hand-
járnin yrðu fjarlægð. Frammi fyrir
almenningi lyfti hann hægri hend-
inni og heilsaði að nasistasið.
Smellir heyrðust í myndavélum,
lögfræðingarnir hans tveir litu und-
an, annar saup órólegur á vatni,
hinn hagræddi pappírum sínum.
Anders Behring Breivik sást síð-
ast opinberlega 24. ágúst 2012, þeg-
ar úrskurður dómara var lesinn upp
fyrir hann – hámarksrefsing fyrir
hryðjuverkið – 21 ár með mögulegri
framlengingu þar til dauðinn vitjaði
hans, ef hann þætti enn hættulegur
samfélaginu. Hann var fundinn sek-
ur um morðin, en væri ekki brjál-
æðingur að mati dómstólsins.
Eina greiningin var sú að hann
væri með persónuleikabrenglun
vegna sjálfsástar, en ekki væri þörf
á meðferð, öllu heldur væri sjúk-
dómurinn ólæknandi – rang-
hugmyndirnar væru af pólitískum
toga. Hann teldi sig bjargvætt Evr-
ópu, píslarvott sem fórnaði eigin lífi
og frelsi í þágu allra sannra Aría í
því skyni að bjarga hinu norræna
kyni.
Hann pirraðist fljótlega vegna
fórnarinnar. Kvartaði ítrekað.
Hann fékk höfuðverk vegna ein-
angrunar, varð stundum daufur í
dálkinn. Hann langaði í tölvu. Play-
station-3.
Ómanneskjulegar aðstæðurnar
eru þessar: þrír fangaklefar, 8 fer-
metrar hver, rúm, borð og ritvél,
mjúkur stóll með fótaskemli, sjón-
varp, bækur, dvd-spilari, play-
station, xbox, hlaupabretti, æfinga-
hjól og fjölþjálfi. En, því miður,
hann er einangraður. Hann fær
höfuðverkjaköst. Hann er einmana.
Hann vill hafa samskipti við aðra
fanga, en fyrst og fremst vill hann
vopn til að halda baráttunni áfram.
Einangrunin, hefðbundin í ör-
yggisfangelsi sem þessu, er megin-
atriðið í málsókninni gegn ríkinu.
Hann fer fram á heimsóknir, bréf
og símtöl en ekki hvaða heimsóknir,
bréf og símtöl sem er. Eins og lög-
fræðingur hans, Øystein Storrvik,
tók til orða á fyrsta degi í dómsaln-
um: „Þeir sem vilja hitta Breivik, fá
ekki leyfi hans til þess, en þá, sem
fá leyfi til að koma, kærir Breivik
sig ekki um að hitta.“ Breivik vill
hvorki hitta fjölskyldu, ættingja né
gamla vini. Það eru gestir sem
„skipta engu máli“. Skömmu áður
en móðir hans lést tjáði hann yfir-
mönnum fangelsisins að óvíst væri
hvort hann vildi hitta hana framar,
þar sem hún væri ekki jafn stolt af
honum og henni bæri.
Þegar faðir hans óskaði eftir að
hitta hann, setti sonurinn það skil-
yrði að gamli maðurinn gerðist
meðlimur Hins norræna ríkis.
Faðirinn hafnaði því.
Snérist til nasisma
Að móður hans undanskilinni hefur
enginn, sem þekkti Breivik áður en
hann framdi hryðjuverkin, farið
fram á að hitta hann. Breivik sagði í
dómssalnum í vikunni að „eini rétt-
ur minn sem hefur einhvern tilgang
er rétturinn til að eiga þjóðernis-
lega jafnaðarmenn að vinum og
þjóðernislegan jafnaðarmann fyrir
maka, allt annað er tilgangslaust“.
Hann kvaðst hafa þörf fyrir að velja
sér vini og maka úr hópi fólks sem
hefði sömu gildi og hann sjálfur.
Hver eru þessi gildi? Kveðja
hans við upphaf dómsmálsins gaf
vísbendingu um það.
Breivik hefur lítillega breytt póli-
tískum boðskap sínum frá 2011, frá
því hann sagðist anti-jíhadisti sem
vildi losa Evrópu við alla múslima,
til rakins fasisma 2016. Eins og
hann sagði í dómssalnum – hann
hefði snúist til nasisma. Hann vill
koma á fót neti Aría, byggðu á nas-
isma og kveðst eiga fylgismenn um
gjörvalla Evrópu.
Hugmyndafræðilega ráðvilltur,
en hann er einnig skynsamur og
hagar seglum eftir vindi. Í stefnu-
yfirlýsingu sína skeytti hann texta
manna eins og Abrahams Lincoln
og Adolfs Hitler, en einnig frá eigin
hetjum, Pamela Geller og Robert
Spencer, hugmyndafræðingum am-
erískra anti-jihadista, sem síðar
höfnuðu honum og vildu ekkert
með hann hafa. Honum barst hins
vegar stuðningur frá öfga-hægri-
mönnum í Rússlandi og Austur-
Evrópu.
Það eru hinir nýju félagar hans,
þeir sem hann vill gjarnan fá í
heimsókn. Um 4000 bréf hafa
streymt til og frá fangaklefa hans á
síðustu fjórum árum, með viðkomu
í ritskoðunardeild fangelsisins, skv.
því sem Adele Matheson Mestad frá
skrifstofu ríkissaksóknara greindi
dómaranum frá. Breivik berst fyrir
réttinum til friðhelgi einkalífs og
bréfaskrifta, sem varin er í 8. grein
mannréttindasáttmála Evrópu, en
lögfræðingurinn ungi svaraði því til
að ekki væri um að ræða persónuleg
bréf, þau féllu í annan flokk: sam-
skipti við dæmda öfgahægrimenn og
öfgafulla glæpamenn, bréf til yfir-
lýstra nasista og fylgismanna þar
sem hann fyrirskipaði hvernig
breiða skyldi út boðskap hans á
bloggi og í samfélagsmiðlum. Í því
skyni að koma í veg fyrir að glæpir
séu skipulagðir og framdir, séu öll
þessi bréf vandlega lesin af fangels-
isyfirvöldum. Samt sem áður berst
honum megnið af þessum bréfum,
einungis nokkur hafa yfirvöld gert
upptæk en aftur á móti hafa um 600
bréf á útleið verið ritskoðuð. Sér-
staklega eru það rússnesku bréfin,
gjarnan tuttugu til þrjátíu síður,
sem reynast kerfinu erfið því sam-
kvæmt lagabókstafnum verða norsk
fangelsismálayfirvöld að þýða þau
og lesa, áður en þau eru afhent Brei-
vik, eða ekki.
Flestir sem hlýða vilja á boðskap
Breiviks eru í Rússlandi en þar er
nú að finna samtök ofbeldisfyllstu
öfgahægrimanna Evrópu, þar á
meðal nokkra af helstu opinberu
stuðningsmönnum Breiviks. „Í
þeirra hópi kann að leynast nýr
Breivik,“ sagði Mestad lögmaður.
Ólíft innan múranna
Allt sitt líf svipaðist Anders Behring
Breivik um eftir sinni klíku, gengi,
sess sem honum hentaði. Það mis-
tókst hvað eftir annað, honum var
hafnað sem barni, sem unglingi, sem
veggjakrotara, tölvuleikjaspilara,
kaupsýslumanni, sem hægrimanni í
pólitík, jafnvel sem anti-jihadista.
Nú telur hann sig enn á ný hafa
fundið sinn flokk en nær, illu heilli,
ekki til hans, og „ólíft“ sé orðið inn-
an fangelsismúranna. (Hann sagði
það sama um lífið í Noregi almennt
áður en hann framdi glæpina, líkti
því við fangelsisvist. Hélt því þá
fram að engu máli skipti þótt hann
yrði settur á bak við lás og slá, því
Noregur væri fangelsi. Þar væri
ekki tjáningarfrelsi fyrir hans líka,
hann yrði að drepa til að hans rödd
heyrðist, sagði hann.)
Þegar hann var hins vegar beðinn
Sjálfsdýrkandi á sviði
Raunsær. Hentistefnumaður. Hættulegur. Lævís. Raunverulegur geðsjúklingur. Á þennan hátt eru lýsingar fangelsis-
sálfræðinga á norska fjöldamorðingjanum og öfgahægri hryðjuverkamanninum, Anders Breivik. Fjarri því virðist, eftir viku í
dómsal, að hann hafi beðið sálfræðilegan skaða af einangrun í fangelsinu. Þvert á móti er hann vel stemmdur og tilbúinn að
berjast. Nýtt stríð skal háð með vopnum réttarríkisins – hann byrjaði á því að fara í mál við Noreg.
’Hann er lygari, svikari, gæddur leikrænum hæfi-leikum, framsetning hans er ýkt, það er ekkert sam-viskubit, engin iðrun, engin samúð.
Stríði Anders Breivik er ólokið
Blaðamaður Åsne Seierstad
Mál norska hryðjuverkamannsins Anders Brevik gegn norska ríkinu var tekið fyrir í
vikunni í íþróttasal Telemark öryggisfangelsisins í Skien. Blaðamaðurinn og rithöfund-
urinn Åsne Seierstad fylgdist með. Á íslensku hafa komið út eftir hana bækurnar Bók-
salinn í Kabúl, 101 dagur í Bagdad og nú nýverið Einn af okkur, þar sem hún segir
sögu Breiviks.
Í DÓMSAL
22 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 20.3. 2016