Morgunblaðið - 12.11.2016, Side 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 12. NÓVEMBER 2016
Haustið er tími tungunnar. Þá koma nýju bækurnar ogDagur íslenskrar tungu er haldinn á fæðingardegiJónasar Hallgrímssonar, hinn 16. nóvember. Jónasbreytti málstefnunni með því að sækja sér stílfyr-
irmyndir í alþýðlegt tungutak og forna málið fremur en í hið
uppskrúfaða orðfæri næstu kynslóða menntamanna á undan
honum. Á morgun, sunnudaginn 13. nóvember, verður haldið
upp á afmæli Árna Magnússonar í Hofi og 15. nóvember er boð-
að málræktarþing í fyrirlestrasal Þjóðminjasafnsins þar sem Ari
Páll Kristinsson segir frá vefnum málið punktur is með fræðslu
og leiðbeiningum um íslenskt mál.
Stjórnvöld eru nú loksins að setja af stað skipulega vinnu við
að koma íslenskunni upp að hlið nágrannamálanna í máltækni
fyrir tölvur en til þess að
svo megi verða þurfa mál-
og tölvufræðingar að setja
saman gagnagrunna á
borð við Beygingarlýsingu
íslensks nútímamáls
(bin.arnastofnun.is) sem
Kristín Bjarnadóttir hefur haft forystu um í áraraðir, og nýjasta
vefinn í þessari flóru: Íslenskt orðanet (ordanet.arnastofnun.is)
eftir Jón Hilmar Jónsson. Því neti er ætlað að hjálpa fólki að
orða hlutina útfrá óljósri hugmynd um hvað það hyggst segja.
Vefurinn tengir saman orð og orðasambönd eftir hugtökum og
merkingarsviðum þannig að hægt er að veiða nákvæmlega rétta
orðið.
Það er því vonandi bjartara framundan hjá íslenskri tungu en
hjá móður Tryggva Emilssonar sem skrifaði eina eftirminnileg-
ustu sögu tungunnar af þrautagöngu móður sinnar Þuríðar
Gísladóttur hinn 9. maí 1906 þegar þau Emil bjuggu í Hamar-
koti þar sem nú er Ásvegur rétt fyrir ofan Þórunnarstræti á Ak-
ureyri. Þennan dag hafði Emil farið snemma í vinnu hjá Gránu
neðarlega á Eyrinni en Þuríður sótt fisk í soðið ofan á Torf-
unefsbryggju. Þegar hún hafði matreitt fiskinn bjó hún um hann
á diski og hellti heitu kaffi á glerflösku sem hún klæddi í vett-
ling og sokk áður en hún lagði af stað með matinn handa mann-
inum sínum, komin á steypirinn, og skildi börnin eftir heima
nema Tryggva, þriggja ára.
Emil fannst hins vegar ekki í Gránu heldur hafði hann fengið
vinnu inn á Höephnersbryggju og þangað fóru þau mæðgin í
krapanum og fundu hann undir nón. Þar sofnaði barnið á poka-
hrúgu og Þuríður sneri við með Tryggva á bakinu í frosti og
fjúki, hvíldi sig á Barði og komst undir kvöld að sinna börnunum
heima áður en hún lagði sig og vaknaði daginn eftir til að ala
sitt áttunda barn. Um haustið fékk Emil lungnabólgu og þegar
leið að jólum bönkuðu sendimenn uppá til að hirða kúna
Skjöldu, rétt óborna, upp í matarskuld – og svo bar hún í fjósi
kaupmannsins. Þessi píslarganga og sorgasaga úr Fátæku fólki,
jólabók ársins 1978, ætti að vera okkur ævarandi áminning um
mikilvægi þess að laun vinnandi fólks í landinu dugi fjölskyldum
til framfærslu og að til sé velferðarkerfi sem grípi þau sem geta
ekki unnið fyrir sér.
Þrautagangur
„sorga stirði“
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
Tvísaga Ásdísar Höllu Bragadóttur er áhrifa-mikil en jafnframt átakanleg saga. Hún er af-ar vel skrifuð, lýsir nánast ótrúlegum örlög-um fólks og verkar stundum á lesandann,
eins og skáldsaga. En Tvísaga er ekki skáldsaga. Hún
lýsir hlutskipti þriggja kynslóða sömu fjölskyldu á okk-
ar tímum. Sumir verða undir í lífinu, fangavist kemur
við sögu en bókarhöfundur „lifir af“ og brýtur af sér
fjötra fortíðar.
Til þess þarf sterk bein og það þarf mikið hugrekki í
okkar fámenna samfélagi til þess að segja þessa sögu.
En kannski verður bókin til þess að létta fargi af
mörgum þeirra sem við sögu koma. Þeir geta horfzt í
augu við umhverfi sitt með öðrum hætti en áður.
Þótt bókin fjalli um líf móður Ásdísar Höllu og að
hluta til móðurömmu hennar og leit hennar sjálfrar á
síðari árum að raunverulegum föður sínum finnst mér
hún um leið vera saga ákveðinna þjóðfélagshópa af
minni kynslóð – saga um fátækt
fólk og hlutskipti þess.
Það var áreiðanlega mikil stétta-
skipting hér fram eftir 20.öldinni.
Fordómar og dómharka í garð ann-
arra réð ferðinni sem um leið ein-
kenndist af hræsni. Höfðaborgin
kemur við sögu í bók Ásdísar
Höllu. Mér er minnisstætt, þegar ég og mínir félagar
fórum í strætó á milli Laugarnesskólans og miðbæj-
arins og keyrðum fram hjá Höfðaborg. Við gátum
varla litið í áttina að þeim húsum og ekki kom til mála
að þekkja nokkurn sem þar átti heima. Raunar átti hið
sama við um Kamp Knox, sem var í næsta nágrenni
okkar, sem áttum heima á Melunum á þeim tíma.
Þetta var á þeim árum, þegar börn, sem töldust
„óskilgetin“, þ.e. foreldrar þeirra voru ekki gift, voru
litin hornauga. Nokkrum áratugum áður þekktist það
að barnshafandi konur voru sendar til Kaupmanna-
hafnar til þess að eignast börnin ef það hentaði hags-
munum feðranna.
Lýsingar í bókinni á „heimsóknunum“ í Höfðaborg
eru erfiðar fyrir lesandann. Í raun og veru var verið að
beita það fátæka fólk sem þar bjó, ofbeldi. Um var að
ræða heimsóknir frá Barnaverndarnefnd Reykjavíkur.
Börnin sjálf upplifðu þær heimsóknir sem ógnun – sem
varð að veruleika. Bræður voru teknir frá móður sinni.
Nú á tímum vitum við að tæpast er hægt að gera
barni neitt verra en það að taka það frá móður sinni.
Það þarf mikið að gerast til þess að það geti talizt rétt-
lætanlegt.
„Strákarnir læddust báðir upp í svefnsófann til
mömmu sinnar og Sonny tók þéttingsfast um hálsinn á
henni, augljóslega dauðhræddur við konuna, sem
reglulega ruddist inn á heimilið með yfirlæti og hroka.
Litli drengurinn hafði ekki þroska til að segja hug sinn
en líkamstjáningin sagði allt sem segja þurfti…Ég er
hræddur. Ekki láta hana taka okkur. Ég vil vera hjá
þér, mamma…“
Á svipuðum tíma og móðir Ásdísar Höllu var að fá
slíkar heimsóknir var ég varamaður í Barnavernd-
arnefnd Reykjavíkur í krafti þess að vera varaborg-
arfulltrúi Sjálfstæðisflokksins í Reykjavík og kom þar
stöku sinnum á fundi. Það er mál út af fyrir sig að
stráklingur með takmarkaða lífsreynslu átti þangað
ekkert erindi en um leið var það í sjálfu sér ómetanleg
lífsreynsla að sækja þá fundi. Þeir hafa sótt á mig á
síðari árum eftir að í ljós kom hvað gerðist á heimilum
fyrir „vandræða“-börn og -unglinga út á landi, sem oft
voru til umræðu á þessum fundum.
Lýsing Ásdísar Höllu á „heimsóknunum“ í Höfða-
borg var jafn erfiður lestur og lýsing skólabróður
míns, Ragnars Stefánssonar, jarðskjálftafræðings, í
ævisögu hans, á stéttaskiptingunni á leikvellinum í
Laugarnesskóla í okkar tíð.
Fátækt er óþolandi hvar sem er.
En sú fátækt sem blasir við okkur
frá degi til dags er óbærileg. Fyrir
nokkrum áratugum var hana að
finna í Höfðaborg og í braggahverf-
um. Núna er hana að finna í Breið-
holti, skv. skýrslum, og áleitin
spurning hvort og þá hvar aðrar höfðaborgir samtím-
ans eru.
Tvísaga Ásdísar Höllu á að verða okkur hvatning til
að finna þær og útrýma þeim.
Enn í dag er farið með fátækt og vandamál fátæks
fólks ýmist sem „tabú“ eða jaðarmál. Þegar Rauði
krossinn birti á dögunum skýrslu um fátæk börn í
Breiðholti fóru þær umræður allt í einu að snúast um
hækkandi fasteignaverð í því borgarhverfi.
Þegar tveimur unglingspiltum tókst að smygla sér
til Íslands hófust hefðbundin átök í „kerfinu“ þar sem
hver vísaði á annan.
En þessi bók á líka að vekja okkur til vitundar um
nauðsyn þess að gjörbylta velferðarkerfi okkar, sem
enn tekur of mikið mið af samfélagi liðins tíma. Upp-
haf alls eru börnin. Það sem gerist í lífi okkar á barns-
og unglingsárum mótar líf okkar allt til góðs eða ills.
Þetta sjáum við betur og betur og það hefur verið
staðfest með rannsóknum.
Börn sem búa við erfiðar aðstæður í bernsku og síð-
ar á æsku- og unglingsárum bíða þess yfirleitt ekki
bætur. Fáeinum einstaklingum tekst að brjótast út úr
þessari prísund, flestir þegja og lifa með óhamingju
sinni en svo eru aðrir sem verða á fullorðinsárum
verkefni velferðarkerfisins eða heilbrigðiskerfisins eða
fangelsanna.
Þess vegna á að snúa velferðarkerfinu við og leggja
alla áherzlu á að takast á við vandamálin, sem upp
koma á fyrstu árum ævinnar strax en ekki seinna.
Þótt Ásdís Halla hafi kannski haft önnur markmið
með þessari bók hefur hún í raun skrifað sögu, sem
ásamt mörgu öðru getur orðið grundvöllur að nýrri
stefnumörkun í velferðarmálum á 21.öldinni.
Það er tímabært að hefjast handa við það verkefni
nú þegar.
Áhrifamikil en átakanleg Tvísaga
Það er óþolandi að litið
sé á hlutskipti fátæks fólks
sem „tabú“ eða jaðarmál.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Hér hefur verið bent á, að fyrirþingkosningar 2009 sprakk
kosningasprengja framan í Sjálf-
stæðisflokkinn: Hann hefði árið 2006
fengið 30 milljón króna styrk frá FL
Group. Samfylkingin flýtti sér þá að
upplýsa (í Fréttablaðinu 11. apríl),
að árið 2006 hefði hún fengið samtals
36 milljónir í styrki hærri en 500
þúsund frá fyrirtækjum. Með þessar
upplýsingar fór fólk inn í kjörklef-
ann og veitti Sjálfstæðisflokknum
ærlega ráðningu, en Samfylkingin
vann glæsilegan kosningasigur. Í
ljós kom, þegar Ríkisendurskoðun
fór yfir þetta, að Samfylkingin hafði
ekki sagt rétt frá. Hún fékk samtals
102 milljónir frá fyrirtækjum árið
2006 (og Sjálfstæðisflokkurinn 104
milljónir). Hvað skýrir þetta mikla
misræmi?
Samfylkingin á sér síðan tvo fjár-
hagslega bakhjarla, Sigfúsarsjóð og
Alþýðuhús Reykjavíkur ehf. Sam-
kvæmt ársreikningi fyrir 2014 átti
Sigfúsarsjóður 109 milljónir króna
og hafði 6 milljónir í hreinar tekjur.
Hver fer með þessar rösku hundrað
milljónir og í þágu hvers?
Alþýðuhús Reykjavíkur seldi árið
2002 Alþýðuhúsið við Ingólfsstræti
fyrir að núvirði 478 milljónir. Engar
upplýsingar fást um félagið, nema
hvað það á tvö dótturfélög, Fjalar og
Fjölni, skráð erlendis. Hver fer með
þetta mikla fé og í þágu hvers?
Ég beindi þessum spurningum op-
inberlega til eina aðilans, sem getur
svarað þeim öllum: Margrét S.
Björnsdóttir var formaður fram-
kvæmdastjórnar Samfylkingarinnar
2009-2013 og starfar með mér í
stjórnmálafræðideild. Margrét hef-
ur einmitt talað fyrir auknu
gagnsæi. Í Morgunblaðinu 20. júlí
2002 taldi hún nauðsynlegt að „út-
víkka“ lýðræðið og „auka gagnsæi
þess“. Í Morgunblaðinu 12. janúar
2006 varaði hún við framlögum fyr-
irtækja til stjórnmálaflokka: „Það
getur verið hætta á að orðtakið; æ
sér gjöf til gjalda, eigi við í ein-
hverjum tilvikum og því mikilvægt
að öll stærri framlög séu opinber.“
Ég fékk loks svar um ellefuleytið
að morgni 14. október 2016. Ég var
þá að ganga út úr kaffistofunni í
Odda, þar sem stjórnmálafræðideild
er til húsa, en inn stikaði Margrét S.
Björnsdóttir í þungum þönkum og
horfði niður fyrir sig. Ég heilsa jafn-
an öllum vingjarnlega og sagði:
„Sæl.“ Hún sagði: „Blessaður.“ Síð-
an leit hún upp og sá, hver maðurinn
var. Í þeim svifum er ég var að fara,
heyrði ég hana segja á eftir mér:
„Ég tek þetta aftur, því að ég heilsa
þér ekki.“
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Svar Margrétar
S. Björnsdóttur