Dagblaðið Vísir - DV - 27.02.2015, Blaðsíða 33

Kynningarblað - Bjór 5 27. febrúar–2. mars 2015
tiltölulega lítillar skoðanakönnunar
sem sýndi fram á meirihlutastuðn­
ing við banninu. Þegar komið var vel
inn á níunda áratuginn varð aftur á
móti áberandi breyting á viðhorfi
almennings sem óneitanlega setti
þrýsting á Alþingi um að aflétta
banninu. Nokkrar ástæður voru fyrir
þessum mikla viðsnúningi fólks. Til
dæmis má nefna að frá og með árinu
1979 gátu ferðamenn flutt bjór með
sér inn í landið í gegnum fríhöfnina
í Keflavík eftir ferðir sínar erlendis.
Þetta þótti mörgum óréttlátt, að fólk
sem hefði efni á slíkum ferðum hefði
þennan möguleika fram yfir þá sem
ekki áttu þess kost. Neysla og sala
bjórlíkis var einnig orðin töluverð
en bjórlíkið var búið til úr blöndu af
sterku áfengi og löglegum pilsner.
Bjórlíkið var upphaflega hugsað sem
staðgengill bjórsins en hlutverk þess
þótti þó almennt ekki ganga upp.
Á þessum tíma áttu sér einnig stað
áhrifamiklar samfélagsbreytingar
sem höfðu mikil áhrif á afléttingu
bannsins, Alþingi tók þó sinn tíma
í að meðtaka þessar breytingar því
það var ekki fyrr en árið 1988 sem
Alþingi aflétti hinu eiginlega bjór­
banni. Fyrsta dag marsmánaðar
árið 1989 tóku hin nýju lög gildi og
gátu Íslendingar þá loksins keypt og
framleitt alvöru bjór hér á landi án
nokkurra lagabrota.
Fylgni milli búsetu fólks og
afstöðu til bannsins
Á tímum bjórbannsins var áberandi
fylgni á milli afstöðu fólks gagnvart
banninu og búsetu þess. Verkalýðs­
félög landsins voru einnig fylgjend­
ur bannsins og tóku talsmenn þeirra
undir rök landlæknis á sínum tíma
um að bjórinn ætti eftir að koma nið­
ur á vinnuframlagi fólks.
Karlmenn, sérstaklega yngri,
voru þeir sem helst fóru fyrir afnámi
bannsins á síðari hluta tuttugustu
aldar og áttu þeir flestir rætur sínar
að rekja til höfuðborgarsvæðisins.
Ör fólksfjölgun með tilheyr­
andi búsetubreytingum hafði í för
með sér aukna tengingu Íslands við
önnur vestræn samfélög og tíminn
hér á landi fór hægt og rólega að tifa
í takt við nútímavæðingu hinna vest­
rænu þjóða.
Umræddar breytingar skiluðu sér
í byltingu í ferðamannageiranum
á Íslandi en aukin tenging Íslands
við hið alþjóðlega samfélag á seinni
hluta tuttugustu aldar kristallast í
gögnum Ferðamálaráðs Íslands frá
árinu 1996.
Árið 1988, þegar bjórfrumvarpið
komst alla leið á Alþingi, komu hing­
að til lands 130 þúsund ferðamenn
og að jafnaði heimsóttu fleiri en tveir
af hverjum þremur Íslendingum út­
lönd, hvorki meira né minna en 150
þúsund manns. Þegar hér er komið
sögu var stór hluti Íslendinga farinn
að ferðast um heim allan og kynn­
ast menningu og siðum annarra
samfélaga. Á þessum ferðum sínum
fyrir afléttingu bannsins fengu Ís­
lendingar meðal annars að kynn­
ast bjórmenningu annarra landa í
þeirri mynd sem hún birtist okkur
í dag. Íslendingar fóru því að bera
Bjórbanni aflétt 1. mars 1989
saman stöðu sína við önnur vest­
ræn samfélög og þannig fór opnun
landsins smám saman að hafa áhrif
á gang mála í baráttunni um bjórinn.
Þessi samanburður fólks gróf smám
saman undan forsendum bjór­
bannsins og þegnar landsins kölluðu
á breytingar.
Frumvarp til laga um afnám
bjórbannsins
Þingárið 1987 til 1988 er sögulegt fyrir
þær sakir að þá var bjórinn lögleidd­
ur á Íslandi. Á þessum tíma skipt­
ist Alþingi upp í efri og neðri deild
en slík skipting er alþekkt fyrirbæri
um heim allan. Þriðjungur þing­
manna átti sæti í efri deild þingsins
og tveir þriðju í þeirri neðri en frum­
vörp þurftu almennt að ná í gegnum
báðar deildir til að verða samþykkt.
Þegar hér var komið sögu vildu þing­
menn greinilega fara að koma mál­
inu frá fyrir fullt og allt. Það yrði ann­
aðhvort gert á þann hátt að banna
alfarið aðgang að bjór á Íslandi eða
þá almennt að leyfa bæði sölu og
framleiðslu á bjór. Hálfgerð þreyta á
umræðuefninu virtist einkenna um­
ræður þingsins um áfengis lögin á
þessum tíma
Þrátt fyrir mikla andstöðu margra
í neðri deild þingsins var bjórfrum­
varpið samþykkt þann 19. apríl árið
1988 með 23 atkvæðum gegn 17.
Efri deild Alþingis tók við af neðri
deildinni þann 20. apríl árið 1988
en þá höfðu áfengislögin verið á
dagskrá neðri deildar í tæplega tvo
mánuði. Sem fyrr þótti mönnum
óþarflega mikill tími fara í afgreiðslu
þessa máls og áðurnefnd þreyta á
málinu komin í þingheima.
Þann 9. maí árið 1988 var bjór­
frumvarpið loksins samþykkt í efri
deild þingsins með þrettán atkvæð­
um gegn átta. Eins og áður hefur
komið fram tók aflétting bannsins þó
ekki gildi fyrr en tæplega ári seinna,
þann 1. mars árið 1989.
Áhrif afléttingar bjórbannsins
á áfengisneyslu
Fyrsti dagur marsmánaðar árið 1989
er stór dagur í menningarsögu okkar
Íslendinga. Segja má að á þeim degi
hafi drykkjumenning Íslendinga tek­
ið stakkaskiptum en til sögunnar var
kominn hinn umdeildi og nú lög­
legi bjór. Árið 1987 hafði neyslan náð
sögulegu hámarki á tímabilinu fyrir
afléttingu bannsins, nánar tiltekið
3,48 lítrum á hvern íbúa landsins.
Það sem einkenndi þetta tímabil var
það magn sem drukkið var af sterku
víni. Að vísu var um lítið annað að
velja en þó sóttist fólk mun meira í
sterk vín frekar en þau léttu.
Frumraun bjórsins, hvað varð­
ar sölu á íslenskum markaði, var líf­
leg og nam bjórneysla landsmanna
1,42 alkóhóllítrum strax fyrsta árið
en þó var þá enn drukkið mest af
sterku víni og reyndar næstu fimm
ár til viðbótar. Það tók bjórinn örfá
ár að festa sig almennilega í sessi hér
á landi en bjórneysla tók að minnka
lítillega næstu ár, þó aðeins fram til
ársins 1992.
Árið 1995 velti bjórinn sterka vín­
inu úr sessi sem mest neytta áfengi
landsins. Í kjölfarið lá neyslutöluleið
bjórsins einungis upp á við og náði
hún sögulegu hámarki árið 2007
eða 3,12 alkóhóllítrum á mann. Árið
2002 fóru neyslutölur léttra vína
fram úr neyslutölum sterkra vína.
Neysla á léttum vínum hélst stöðug í
kjölfar afléttingar bannsins en þegar
leið á tíunda áratuginn tók hún að
aukast jafnt og þétt með tilheyr­
andi breytingum á vínmenningu Ís­
lendinga.
Í dag svífur lögleg íslensk
bjórmenning yfir landinu
Aflétting bjórbannsins hafði óneitan­
lega í för með sér breytta tíma hér á
landi því í dag svífur lögleg íslensk
bjórmenning yfir landinu. Upp­
haflega átti gamla bjórbannið ræt­
ur sínar að rekja til þess tíma þegar
allt áfengi var bannað á Íslandi. Í
framhaldinu var bjórinn á einhvern
undarlegan hátt notaður sem skipt­
imynt í afgreiðslu áfengislaganna
árið 1935 og eftir stóð bjórbannið
eins og við þekkjum það í dag. Að
undanskildum örfáum undantekn­
ingum var bjórinn þannig með öllu
bannaður stærsta hluta tuttugustu
aldar og stóð hið eiginlega bjór­
bann yfir í rúmlega hálfa öld. Fljót­
lega varð þó ljóst að ákveðnar samfé­
lagsbreytingar þurfti til að hreyfa við
þeirri kyrrstöðu sem einkenndi bjór­
bannið hin síðari ár. Pólitísk afstaða
fólks gagnvart banninu rann saman
við búsetu þess en á endanum þurfti
hið veika dreifbýli að víkja fyrir hinu
stóra og öfluga þéttbýli.
Nútímavæðingin gekk hægt og
rólega í garð og landið tók að opn­
ast, bæði inn á við og út á við, sem
meðal annars hafði í för með sér
byltingu í ferðamannageiranum
hér á landi. Íslensk fólksfjölgun fór
einnig að segja til sín en aukin fólks­
fjölgun á síðari hluta tuttugustu
aldar hafði jafnframt mikil áhrif á
afléttingu bannsins. Þrýstingur tók
að myndast á stjórnvöld landsins um
að aflétta hinu umdeilda bjórbanni
sem og þau gerðu endanlega þann
9. maí árið 1988 eftir miklar og fjör­
legar umræður í efri og neðri deild­
um Alþingis það sama ár. Sala á bjór
hófst svo árið eftir, þann 1. mars árið
1989, en eins og sjá má á neyslutöl­
um landsmanna var bjórinn fljótur
að festa sig í sessi á Íslandi.
Neysla á sterkum vínum hríðféll í
kjölfar afléttingar bannsins og lands­
menn fóru að drekka léttari vín í rík­
ari mæli í stað þeirra sterku en þar
lék bjórinn stórt hlutverk.
Ljóst er að bjórbannið í sinni
gömlu mynd ætti erfitt uppdráttar
í því samfélagi og þeirri menningu
sem nú einkennir Ísland. Í dag er
bjórinn rótgróinn við margar þær
afþreyingar sem fólk stundar í rík­
um mæli. Að fá sér einn kaldan og
að sötra bjór yfir leiknum er alþekkt í
dag og nánast óhugsandi að slík iðja
hafi verið bönnuð með lögum fyrir
ekki meira en 23 árum. n
Hluti af ritgerð Guðjóns Ólafssonar
„Baráttan um bjórinn - Birtingar-
mynd bjórbannsins á Íslandi í dag“ í
BA-gráðu í félags- og fjölmiðlafræði á
Félagsvísindasviði.
„Þrátt fyrir mikla
andstöðu margra
í neðri deild þingsins var
bjórfrumvarpið samþykkt
þann 19. apríl árið 1988
með 23 atkvæðum gegn 17
Guðjón Ólafsson Höfundur og bjóráhugamaður.