Fréttatíminn - 05.08.2016, Blaðsíða 25

| 25FRÉTTATÍMINN | Föstudagur 5. ágúst 2016
Eins og sjá má á súluritunum hér að til
hliðar fjölgaði í mörgum sjávarplássum
langt umfram fjölgun landsmanna á
fyrri hluta lýðveldistímans þegar veiðar
voru frjálsar og hlutur Íslendinga í
auðlindarentu sjávar óx. Rentan dreif
áfram uppbyggingu plássanna; dreif
fólkið úr sveitunum að sjávarsíðunni
og stóð undir uppbyggingu fiskiðnaðar,
hafnar, kirkju, skóla, verslunar og þess
sem þurfti að halda sama samfélagi
fólks við sjóinn. Þetta er saga áranna
frá 1944 til 1980.
Þróunin er allt önnur þegar seinni
hluti lýðveldistímans er skoðaður. Frá
1980 til 2016 fækkaði fólki á flestum
þeirra staða, sem höfðu vaxið á tímabili
frjálsra veiða. Þar sem fólki fækkaði
ekki var fjölgunin mun minni en á
landinu öllu. Jafnvel á stöðum sem hafa
safnað að sér kvóta hefur fólksfjölg-
unin ekki náð að halda í við fjölgun
landsmanna.
En flestar sjávarbyggðir hafa hrörnað
mikið frá því að kvótakerfið var tekið
upp. Víða hefur vöxtur byggðanna frá
því fyrir kvótakerfi gengið til baka.
Þessar sveiflur sýna aflið í auðlindarent-
unni. Hún gat byggt upp byggð hringinn
í kringum landið. Þegar rentan var tekin
frá byggðunum og færð til útgerðar-
manna skruppu bæirnir aftur saman.
1944
1980
2016
294
íbúar
1.455
íbúar
1.659
íbúar
Ættu
að vera
526
Ættu
að vera
2.110
Höfn í Hornafirði
1944
1980
2016
701
íbúi
1.266
íbúar
882
íbúar
Ættu
að vera
1.255
Ættu
að vera
1.836
Bolungarvík
1944
1980
2016
1.096
íbúar
2.414
íbúar
2.182
íbúar
Ættu
að vera
1.962
Ættu
að vera
3.500
Húsavík
1944
1980
2016
911
íbúar
2.188
íbúar
2.546
íbúar
Ættu
að vera
1.631
Ættu
að vera
3.173
Sauðárkrókur
1944
1980
2016
707
íbúar
1.269
íbúar
1.362
íbúarÆttu að vera
1.266
Ættu
að vera
1.840
Dalvík
lindarentuna þegar hún brann ekki
lengur upp í offjárfestingu og óhag-
kvæmni.
Við sjáum glögglega í íbúaþróun
sjávarbyggða hverjir borguðu fyrir
þá hagræðingu sem skapaðist með
kvótakerfinu. Það voru íbúarnir sem
sátu eftir í byggðarlögum sem stöðn-
uðu eða hrörnuðu þegar grunnin-
um var kippt undan atvinnulífinu án
þess að nokkuð kæmi í staðinn. Fólk-
ið missti vinnuna, verðmæti eigna
þess brann upp og það fylgdist með
samfélaginu sem það hafði tilheyrt
leysast upp eða veikjast.
Örfáir fá rentuna
Arðurinn af breytingunni, verndun
fiskistofna, minni fjárfestingu og
aukinni hagræðingu, rann aðeins
til útgerðarfyrirtækjanna og eink-
um þeirra stærstu sem voru í eigu
örfárra fjölskyldna. Það afl sem dreif
áfram uppbyggingu sjávarbyggð-
anna, auðlindarentan, var beisluð
og beint í vasa örfárra útgerðar-
manna. Þeir auðguðust á því að hinn
almenni réttur að sækja sjóinn var
tekinn af fjöldanum en færður fáum.
Arðurinn fluttur burt
Auðvitað er óhugsandi að sjávar-
byggðirnar hefðu haldið áfram
að vaxa að óbreyttu. Arðrán fiski-
stofnanna var komið að hámarki og
hnignun þeirra fyrirséð undir lok
áttunda áratugarins, ef ekki yrði
leitað leiða til að örva fleiri þætti at-
vinnulífsins en sjávarútveg einan.
Jafnvel þar sem kvótinn fór ekki
heldur jókst, eins og til dæmis í Vest-
mannaeyjum eða á Sauðárkróki,
skrapp íbúafjöldinn saman eða óx
ekki í takt við fjölgun landsmanna.
Í Vestmannaeyjum fjölgaði fólki úr
3611 í 4727 frá lýðveldisstofnun fram
til 1980 eða um rúmlega 1700 færri
en verið hefði ef Eyjamönnum hefði
fjölgað jafn mikið og landsmönnum
almennt. Meginástæða þess er auð-
vitað Vestmannaeyjagosið 1973. Frá
1980 til 2016 fækkaði Eyjamönnum
og þeir voru ekki nema 4282 árið
2016, sem er um 2500 færri en þeir
hefðu verið ef fólki hefði fjölgað jafnt
mikið í Eyjum og á fastalandinu al-
mennt. Kvótakerfið hjó því stærri
skörð í samfélagið í Eyjum en Vest-
mannaeyjagosið.
Ástæða þess er að frjáls sókn
í fiskimiðin tryggði það að auð-
lindarentan hélst að miklu leyti í Eyj-
um. Þegar kvótakerfið var sett hvarf
tenging útgerðarmanna við samfé-
lagið sem þeir höfðu sprottið úr og æ
stærri hluti auðlindarentunnar rann
til Reykjavíkur eða til útlanda. Við
þekkjum mörg dæmi þessa; frá fjár-
festingum Magnúsar Kristinssonar
í Toyota-umboðinu til kaupa Guð-
bjargar Matthíasdóttur á Mogganum,
Odda, Íslensk ameríska og Fastus.
Versta niðurstaðan
Það er erfitt að segja til um hver þró-
un sjávarbyggðanna hefði orðið ef
auðlindarentunni hefði verið beint
til allra íbúanna en ekki aðeins ör-
fárra þegar hún var frelsuð úr fjötr-
um offjárfestingar og óhagkvæmni.
Það er þó ljóst að íbúarnir sátu eft-
ir verr settir. Þótt ekki hafi verið
hægt að benda á auðlindarentuna
sem hagnað útverðarfyrirtækjanna
þá nýttist hún íbúunum á margan
hátt. Arðurinn var ekki peningaleg-
ur heldur samfélagslegur, stóð undir
samfélögum sem uxu og döfnuðu,
þróuðust og efldust þótt sjávarút-
vegsfyrirtækin hafi mörg hver marað
í hálfu kafi og sjaldan náð upp fyrir
núllið vegna offjárfestingar og óhag-
kvæmni.
Auðlindin reisti
sjávarbyggðirnar
– kvótakerfið felldi þær
Það er hins vegar ljóst að sú
ákvörðun stjórnvalda að losa auð-
lindarentuna úr óhagkvæmni
frjálsra veiða og færa aðeins fáum
íbúanna kippti fótunum undan þess-
um byggðum. Auðvitað hefði verið
eðlilegast að nýta auðlindarentuna
til að efla byggðirnar og gefa þeim
færi á að renna fleiri stoðum und-
ir atvinnulífið. Það hefði leitt til fjöl-
breytilegra tilrauna, sem margar
hefðu án ef runnið út í sandinn. En
það er erfitt að ímynda sér lakari
niðurstöðu fyrir sjávarbyggðirnar
en núgildandi kvótakerfi færði þeim.
ÞAR SEM ÚRVALIÐ ER AF UMGJÖRÐUM