Dagblaðið Vísir - DV - 29.11.2016, Side 46

Vikublað 29. nóvember–1. desember 201638 Menning
V
ið lifum í samfélagi handan
sannleika eða samfélagi eft-
ir-sannleikans, ef eitthvað
er að marka starfsmenn Ox-
ford-orðabókarinnar sem
völdu enska hugtakið post-truth sem
orð ársins 2016. Árlega velja þeir eitt
nýyrði eða hugtak sem hefur orðið
sérstaklega áberandi í umræðunni
undangengið ár og þeir álíta tákn
tímanna sem við lifum á.
Samkvæmt skilgreiningu orða-
bókarinnar er eftir-sannleikur (e.
Post-truth) það ástand þegar „hlut-
lægar staðreyndir skipta minna máli
í mótun almenningsálitsins heldur
en það sem höfðar til tilfinninga og
persónulegra skoðana.“ 2.000 pró-
senta aukning í notkun hugtaksins í
ár frá því síðasta er ekki endilega til
marks um að sannleikurinn skipti
minna máli en áður, en gefur til
kynna að æ fleiri gruni að sannleik-
urinn sé í einhvers konar krísu.
Afstæðishyggja eða
skeytingarleysi
Þótt hugtakið hafi líklega fyrst
verið notað í þessari merkingu
fyrir um 25 árum hefur notkun
þess margfaldast í ár og er skyndi-
lega orðið hluti af hugmyndaheimi
og orðaforða stórs hluta almenn-
ings. Það hefur sérstaklega verið
notað í tengslum við stjórnmál
samtímans – sem hafa verið nefnd
„post-truth“ politics eða „post-
factual“ politics – og þá sérstaklega
í tengslum við tvennar kosningar á
árinu: atkvæðagreiðslu um útgöngu
Breta úr Evrópusambandinu (Brexit)
og svo forsetakosningar í Bandaríkj-
unum þar sem kaupsýslumaðurinn
og raunveruleikasjónvarpsstjarnan
Donald Trump var kjörinn forseti.
Í umfjöllun Oxford-orðabókar-
innar um orðið segir að nýyrði með
forskeytinu „post-“, sem er yfirleitt
þýtt sem eftir-, hafi verið smíðuð
í síauknum mæli á undanförnum
árum. Eins og forskeytið er notað í
dag táknar það ekki endilega tíma
eftir að tilteknu tímabili lýkur heldur
þegar tiltekið hugtakið er hætt að
vera ríkjandi eða veigamikið. Þegar
fólk talar um „post-truth“ er það ekki
endilega að játa afstæðishyggju, þar
sem sannleikur er ekki álitinn vera til
eða þar sem ómögulegt sé að nálgast
hann, heldur ástand þegar sannleik-
urinn er mælikvarði sem skiptir litlu
máli í mótun almenningsálitsins –
þar sem önnur atriði en hvort stað-
hæfingar séu sannar skipta mestu
máli.
Þeir sem beita hugtakinu „post-
truth“ telja að sannleikurinn eigi
undir högg að sækja, og virðist hug-
takið í flestum tilfellum eiga að vísa
til að minnsta kosti annarrar tveggja
tilhneiginga sem samfélagsrýnar
telja sig greina í samtíma okkar:
– Aukið magn ósannra staðhæf-
inga sem flæða um samfélagið (sér-
staklega fyrir tilstilli internetsins) og
móta almenningsálitið.
– Aukið skeytingarleysi stjórn-
málamanna varðandi sanngildi
staðhæfinga (jafnvel ef lögð eru fram
sönnunargögn sem stangast á við
þær) og andvaraleysi almennings um
ósannindin.
Það má öllum vera ljóst að hvor-
ugt er nýtt, en mögulega hefur hvort
tveggja færst í aukana að undan-
förnu, enda hafa þeir hliðverðir upp-
lýsinga sem hafa verið ráðandi síð-
ustu öldina neyðst til að þróast með
tækninýjungum en eru að mörgu
leyti að missa áhrif sín og vald til
að skilgreina hvað telst satt og frá-
sagnarvert.
Fjölmiðlar á vettvangi
afþreyingar
Í flestum nýlegum greiningum á
þessari meintu krísu sannleikans er
ástæðanna leitað í breytingum á fjöl-
miðlamarkaði sem hafa átt sér stað á
síðustu áratugum. Kenningin er að
þær hafi aukið magn ósannra stað-
hæfinga sem flæða um samfélagið
og móta almenningsálitið.
Taktur fréttamennskunnar hefur
breyst með tilkomu internetsins og
veffjölmiðlunar. Í stað fastra frétta-
tíma, morgun- og síðdegisblaða,
er hægt að birta fréttir allan sólar-
hringinn, alla daga vikunnar. Til að
viðhalda stöðugri umferð á fréttasíð-
um hafa fjölmiðlar talið nauðsynlegt
að birta nýjar fréttir reglulega allan
sólarhringinn. Takturinn er ekki
aðeins hraðari heldur einnig við-
bragðstími fjölmiðla. Fréttirnar eru
sagðar um leið og þær gerast. Þessi
breyting hefur hins vegar möguleg
óæskileg hliðaráhrif. Áhersla á að
vera fyrstur með fréttirnar getur
dregið úr vandvirkni og nákvæmni
þannig að misvísandi upplýsingar
eða rangfærslur marka oft fyrstu frá-
sagnir af málum – og lifa oft áfram
löngu eftir að leiðrétting birtist.
Áhersla á stöðuga fréttafram-
leiðslu getur svo breikkað mat frétta-
fólks á því sem getur talist fréttnæmt.
Hættan er þá að ómerkilegt efni sé
framleitt ef það er hægt að gefa því
yfirbragð hins nýja og fréttnæma.
Mikilvægar fréttir sem eru skrifað-
ar geta þá drukknað í miklu magni
„fréttalíkis“.
Hinar nákvæmu tölulegu mæl-
ingar sem vefmiðlar stunda á um-
ferð um síður sínar geta svo haft þau
áhrif að þeir fari að lúta lögmálum
afþreyingar. Aukið framboð ókeypis
frétta á netinu hefur gert það að
verkum að færri lesendur borga fyrir
fjölmiðla en sú tekjulind sem eftir
stendur, auglýsingasalan, veltur á
umferðinni um síðuna og því mikil-
vægt að hafa hana sem mesta.
Hættan er hins vegar að mat á
efni fari að velta á möguleikum þess
til vinsælda hjá fjöldanum frekar en
mati á mikilvægi upplýsinganna.
Krafan vill verða að fréttafólk fram-
leiði sem mest efni sem fær sem
flesta smelli, en þá er djúpköfun ofan
í einstök mál oftar en ekki látin sitja
á hakanum, enda er hún dýr, seinleg
og ekki endilega vænleg til vinsælda
hjá fjöldanum.
Samfélagsmiðlar hafa svo stökk-
breytt þessari þróun. Til að veiða
inn lesendur af samskiptamiðlum
þurfa fjölmiðlar að fanga athygli og
áhuga einstaklinga sem renna nið-
ur óþrjótandi fréttaveitur sínar. Ný
tegund „frétta“ hefur þá sprottið
upp sem hefur það eina markmið
að lokka netnotendur til að smella
á efnið. Þessir arftakar söluvænlegra
forsíðna götublaðanna hafa verið
nefndir „click-baits“ eða smellu-
dólgar og eru framleiddir af nýstár-
legum jafnt sem netútgáfum hefð-
bundinna virðulegra fjölmiðla.
Flokksmiðlar og gervifréttir
Innblásnar af starfsemi smelludólgs-
legra fréttamiðla hafa svo birst frétta-
vefsíður með skýr pólitísk markmið
– báðum megin hins pólitíska litrófs.
Slíkar síður eru allt frá metnaðar-
fullum fjölmiðlum sem hafa tiltekin
pólitísk gildi að leiðarljósi til hlut-
drægra miðla sem ýja að og dylgja,
skeyta litlu um sanngjarna umfjöll-
un, ólíkar skoðanir eða sannreynslu
Við tökum upp söngvara,
hljóðfæraleikara, hljómsveitir,
hljóðbækur, og margt fleira
Stúdíó
NORN
Síðumúla 17, 108 Reykjavík • Sími 561 7200 • studionorn.is • facebook.com/studionorn
Sannleikur í krísu
Post-truth valið orð ársins af Oxford Dictionary, en hvað þýðir þetta orð og af hverju er það tímanna tákn?
„Það er ljóst að
mikið magn rangra
upplýsinga dreifist um
heiminn og mótar hug-
myndir fólks, og það eru
ekki bara pólitískir heldur
einnig fjárhagslegir hvat-
ar internethagkerfisins
sem ýta undir það.
Post-Truth
– samkvæmt skilgreiningu
Oxford-orðabókarinnar
„Þegar hlutlægar staðreyndir skipta minna
máli í mótun almenningsálitsins heldur en
það sem höfðar til tilfinninga og persónulegra
skoðana.“
Í felum frá sannleikanum Þegar
maður veit ekki hverju skal trúa getur
hreinlega verið þægilegra að mynda sér
skoðun, standa fast á henni og notfæra
sér hverjar þær staðhæfingar sem
treysta hana í sessi.
mynd EvEnt (1975) EFtir Sigurð guðmundSSon.
Kristján guðjónsson
kristjan@dv.is