Dagblaðið Vísir - DV - 29.11.2016, Qupperneq 47

Vikublað 29. nóvember–1. desember 2016 Menning 39
þess efnis sem þjónar pólitískum
markmiðum þeirra. Þetta er kannski
ekki alls ólíkt áróðursritum eða
flokkspólitískum dagblöðum áður
fyrr, en eitt vandamálið í dag er að
upplýsingar um hver standi að baki
þeim eru litlar eða jafnvel engar –
það er óljóst hver ber ábyrgð á áróðr­
inum: óháðir hópar, hagsmunaaðilar
eða áróðursvélar á vegum valdamik­
illa ríkisstjórna.
Inn í þetta umhverfi koma svo
hinar alræmdu „gervifréttir“, efni
sem er spunnið upp frá rótum en
látið líta út fyrir að vera byggt á stað­
reyndum. Fyrir óreynt auga er oftar
en ekki erfitt að greina muninn á
slíkum vefsíðum og raunverulegum
fréttasíðum. Netnotendur eru lokk­
aðir inn á síðurnar með upplognum
en nógu sennilegum „fréttum“, og
auglýsingar seldar.
Jafnvel þótt óþekktir rekstrar­
aðilar slíkra lygafréttasíðna séu
ekki endilega pólitískt þenkjandi þá
er hvati til að dýfa sér ofan í póli­
tísk deilumál með uppspunann.
Hneykslunarvænum fréttum sem
staðfesta heimsmynd eða skoðun
notenda er deilt og dreift betur en
öðrum fréttum, sér í lagi leiðrétting­
um á röngum fréttum. Til dæmis
má nefna að gervifrétt um stuðning
Frans páfa við Donald Trump í for­
setakosningunum var dreift 30 sinn­
um oftar en leiðréttingunni sem birt­
ist skömmu síðar. Sanngildi frétta
skiptir ekki alltaf máli fyrir dreifingu
og lestur.
Það er ljóst að mikið magn rangra
upplýsinga dreifist um heiminn og
mótar hugmyndir fólks, og það eru
ekki bara pólitískir heldur einnig
fjárhagslegir hvatar internethag­
kerfisins sem ýta undir það.
Hvort misvísandi upplýsingar
sem berast til almennings séu meiri
en áður er þó erfitt að segja. Það má
raunar halda því fram að aðgengi að
réttum upplýsingum sé meira í dag
en nokkurn tímann áður. Fleiri fylgj­
ast með orðum stjórnmálamanna
og sannreyna, símamyndavélar og
óhindrað aðgengi almennings að
gjallarhorni samfélagsmiðlanna
gerir valdhöfum erfiðara um vik
að ljúga blákalt án þess að nokkur
taki eftir því eða bendi á það. En
slíkar ábendingar geta þó hæglega
drukknað í offlæði upplýsinga sem
dynur á netnotendum.
Kannski er það fyrst og fremst hið
óendanlega magn upplýsinga sem er
miðlað og er aðgengilegt með hinni
nýju tækni sem gerir fólki erfitt fyr­
ir. Án einhvers konar hliðvarða sem
leggja mat á upplýsingar og hleypa
í gegn takmörkuðu magni efnis sem
samræmist ákveðnum hugmyndum
um hvað teljist réttar upplýsingar er
það á ábyrgð hvers og eins að meta
sanngildi, áreiðanleika fréttasíðu og
trúverðugleika upplýsinga.
Það er hins vegar oft hægara sagt
en gert, krefst bæði aðgátar og góðs
fjölmiðlalæsis. Og jafnvel þá getur
verið erfitt að vera fullviss um
gæði upplýsinganna, enda hafa virt­
ir fjölmiðlar iðulega verið staðnir að
því að birta rangar fréttir.
Þegar maður veit ekki hverju skal
trúa getur hreinlega verið þægilegra
að mynda sér skoðun, standa fast á
henni og nýta sér hverjar þær stað­
hæfingar sem treysta hana í sessi.
Sannleikur í bullinu
Þótt það sé eflaust ekki megin­
ástæðan gæti vel verið að þetta
offlæði upplýsinga hafi auðveldað
uppgang stjórnmálamanna sem
eru óvenjulega skeytingarlausir um
sanngildi staðhæfinga sinna (jafnvel
ef lögð eru fram sönnunargögn sem
stangast á við þær) svo lengi sem þær
þjóna markmiðum þeirra.
Á síðustu áratugum hafa valdhaf­
ar vissulega ítrekað verið staðnir að
því að fara á svig við sannleikann,
beita smjörklípum og „sannlíki“ –
en þannig hefur Jóhann Hauksson
blaðamaður þýtt enska hugtakið
„truthiness“ sem vísar til orða sem
eru dulbúin sem, eða líta út fyrir að
vera, sannleikur. Jafnvel þótt það sé
oft erfitt að benda á staðhæfingar
sem stangast beint á við veruleikann
eru orðin oftar en ekki innihaldslaus
með yfirbragð fágaðrar merkingar
og nógu óskýr til að ómögulegt sé að
benda á að þau séu röng.
Svo virðist sem æ stærri hluti
almennings á Vesturlöndum upplifi
að orð stjórnmálamanna séu aðeins
leið að öðru markmiði, og þar með
birtast stjórnmálamenn þeim sem
undirförul elíta sem notar gljáfægt
yfirborð, velæfða ræðumennsku,
retórík og innihaldslítil orð til að
dulbúa eigin hagsmuni. Kannanir
í aðdraganda bandarísku forseta­
kosninganna sýndu til að mynda
að þriðjungur Bandaríkjamanna
treysti ekki orðum frambjóðendanna
þegar þeir töluðu. Þegar þau opn­
uðu munninn gerði einn af hverjum
þremur ráð fyrir að orðin væru lygi.
Við sjáum dæmi um þessa staðal­
mynd af stjórnmálamönnum í vin­
sælustu leiknu sjónvarpsþáttunum
sem gerast í stjórnmálalífinu, House
of Cards í Bandaríkjunum, The Thick
of it í Bretlandi og Borgar stjórinn á Ís­
landi þar sem stjórnmálamennirnir
eru ýmist framapotarar, strengja­
brúður, siðleysingjar eða allt í senn.
Jafnvel þótt stjórnmálamaður segi
sannleikann virðist það vera lygi
í augum margra – allir eru Frank
Under wood undir yfirborðinu.
Ófáguð yfirlýsingagleði og fram­
hleypni Donalds Trump og Nigels
Farage er algjör andstæða við þetta.
Þeir eru óútreiknanlegir og virðast
segja það fyrsta sem kemur upp í
kollinn á þeim – óháð allri „pólitískri
rétthugsun.“ Jafnvel þótt það sem
þeir segja sé augljóslega rangt túlka
margir framkomuna sem einlæga
og sannari en nokkurs hefðbundins
stjórnmálamanns. Munurinn er
hins vegar sá að þó að hefðbundnir
stjórnmálamenn hafi jafnvel reynt
að hagræða eða komast framhjá
sannleikanum hafa þeir talið sig til­
neydda til að breyta málflutningi
sínum ef hann hefur reynst ósann­
ur. Þeir hafa þurft að vinna í kringum
staðreyndirnar.
Kenningin er hins vegar að lýð­
skrumsstjórnmál samtímans séu
oftar en ekki skeytingarlaus um sjálf­
ar staðreyndirnar. Jafnvel þótt fjöl­
miðlar eða sérfræðingar bendi á
ósannindi í málflutningnum halda
stjórnmálamennirnir óhræddir
áfram að hamra á sömu punktunum,
þetta sást til að mynda í Brexit­kosn­
ingunum þegar hamrað var á að hægt
væri að setja 350 milljónir punda,
sem færu í Evrópusambandið viku­
lega, í heilbrigðiskerfið, þó að sýnt
hafði verið fram á að talan væri al­
gjörlega röng og tilfærsla slíkra fjár­
muna mun flóknari en látið var.
Á sama tíma er fjölmiðillinn eða
sérfræðingurinn sem dregur fram
ósannindin iðulega gagnrýndur
persónulega og oftar en ekki ýjað að
samsæri sem tengir saman stjórn­
málaelítuna, fjölmiðla og mennta­
menn.
Sú staðreynd að stjórnmálamenn
sem eru svo skeytingarlausir varð­
andi sanngildi staðhæfinga hafi ver­
ið að ná árangri er talið til merkis um
dvínandi áhrif hugmyndarinnar um
sannsögli sem dyggð stjórnmála­
manna meðal almennings – nú séu
aðrir mælikvarðar á gildi stjórnmála­
manns mikilvægari. n
Eyravegi 23, Selfossi - S: 555 1314 - ha@hannyrdabudin.is
Hannyrðab
udin.isNý hei
masíða
Ótrúlegtúrval!
Atvinna í boði á einum
skemmtilegasta
vinnustað landsins
Á markaðsdeild DV er í
boði starf fyrir góðan og
harðduglegan starfsmann.
Hæfniskröfur: Viðkomandi þarf að vera
skemmtilegur, jákvæður, harðduglegur,
samviskusamur, heiðarlegur, ábyrgur,
úrlausnamiðaður, hafa áhuga á
sölumennsku og markaðsmálum.
Laun eru árangurstengd. Góð laun í boði
fyrir góðan og duglegan sölumann.
Umsóknir sendist á steinn@dv.is
„ Jafnvel þótt það
sem þeir segja sé
augljóslega rangt túlka
margir framkomuna sem
einlæga og sannari en
nokkurs hefðbundins
stjórnmálamanns.
Fjöldi deilinga
n Gervifréttin
n Leiðrétting á gervifrétt
Útbreidd lygi Í júlí 2016 birti vefsíðan WTOE 5 News færslu þess efnis að Frans páfi hefði
tekið afstöðu með Donald Trump í bandarísku forsetakosningunum. 961 þúsund manns
hafa deilt, líkað við, eða skrifað ummæli við fréttina á hinum ýmsu samskiptamiðlum, en
fréttin er uppspuni og vefsíðan gervifréttasíða.
35þús.
961þús.
Sigurvegararnir
Donald Trump, verðandi
forseti Bandaríkjanna,
og Nigel Farage, einn
helsti talsmaður
útgöngu Bretlands úr
Evrópusambandinu,
hafa báðir verið sakaðir
um meira skeytingar-
leysi gagnvart sanngildi
staðhæfinga en sést
hefur í stjórnmálum á
Vesturlöndum undan-
farna áratugi.