Fréttablaðið - 26.08.2017, Blaðsíða 90

Vo r i ð 1 8 1 5 va r ð sprengigos í eld-fjallinu Tambora á eyjunni Sumbawa í Hollensku Austur-Indíum (í dag Indó-
nesíu). Eldsumbrotin urðu einhver
þau mestu frá því að sögur hófust.
Tugþúsundir létu lífið á nálægum
eyjum, ýmist í gosinu sjálfu eða
vegna uppskerubrests í kjölfarið.
Áhrifanna gætti raunar miklu
víðar. Gosaskan í lofthjúpnum
varð til þess að hiti féll á jörðinni
allri. Í Evrópu var 1816 kallað „árið
þegar sumarið kom ekki“. Bændur
voru grátt leiknir í ótíðinni 1816, en
veðráttan átti líka eftir að setja mark
sitt á bókmenntasöguna.
Hópur enskra rithöfunda og
bóhema, hafði tekið á leigu herra-
garð í grennd við Genfarvatn um
miðjan maí þetta sama ár, þar sem
ætlunin var að njóta lífsins í hreinu
loftinu, fjarri kolaryki og skarkala
stórborgarinnar. Leiðtogi hópsins
var skáldið Byron lávarður en
einnig voru í för einkalæknir hans
John William Polidori, sem einnig
var skáld, og þriðja skáldið: Percy
Shelley ásamt kornungri eiginkonu
sinni, Mary. Draumar um ljúfar
lautarferðir og hástemmdar sam-
ræður yfir vínglasi í kvöldsvalanum
fóru fyrir lítið. Vinirnir máttu hírast
innandyra og berjast við að halda á
sér hita.
Til að stytta sér stundir tóku félag-
arnir að segja draugasögur og ein-
hvern veginn spratt sú hugmynd að
þau myndu hvert semja sína hroll-
vekjuna. Að sögn voru þær allar afar
óhugnanlegar, en hvorki Byron né
Percy Shelley hirtu þó um að festa
sínar sögur á blað og eru þær því
með öllu glataðar. Polidori, sem var
einungis nítján ára gamall þrátt fyrir
að hafa lokið læknisprófi, hafði vit
á að hripa hjá sér minnispunkta.
Þremur árum síðar sendi hann frá
sér smásöguna „Vampýran“, sem
varð hans langfrægasta verk og
lagði í raun grunninn að nýrri bók-
menntagrein: sögum um fólk sem
nærist á blóði samferðamanna
sinna.
Saga sem allir þekkja
Það var þó Mary Shelley, sem enn
var einungis átján ára gömul, sem
lét eftir sig þrekvirki ferðarinnar.
Að sögn fékk hún skelfilega mar-
tröð eftir eitt draugasögukvöldið og
sýnin úr draumnum hélt áfram að
sækja á hana. Tæpum tveimur árum
síðar birti hún söguna á prenti og
sló hún þegar í gegn. Í karlrembu-
samfélagi þeirrar tíðar áttu margir
bágt með að trúa því að stúlka um
tvítugt gæti ritað slíkt þrekvirki
og reyndu ýmsir ranglega að eigna
manni hennar verkið. Sagan nefnd-
ist Frankenstein.
Flestir þekkja meginatriði sög-
unnar um Frankenstein þótt oft og
tíðum sé sú vitneskja fengin úr mis-
góðum kvikmyndagerðum eða jafn-
vel skopstælingum. Í þeim útgáfum
er dregin upp mynd af doktor Fran-
kenstein sem sturluðum vísinda-
manni í skuggalegri höll, sem skapar
lifandi veru – skrímsli – með aðstoð
kroppinbaks.
Skáldsaga hinnar ungu Shelley
ristir þó öllu dýpra. Vísindamaður-
inn ungi, Viktor Frankenstein, er
enginn vitfirringur heldur ungur
læknanemi sem heillast af nýjustu
kenningum á sviði lífvísinda og
rafmagnsfræði, sem og skrifum
gamalla gullgerðarmanna. Rekinn
áfram af fræðilegum áhuga ein-
setur hann sér að skapa lífveru, öllu
heldur manneskju, úr líkamsleifum
úr nálægum kirkjugarði.
Þegar tilraunin heppnast taka
tvær grímur að renna á Franken-
stein. Veran reynist meiri óskapnað-
ur í útliti en vísindamaðurinn gerði
sér í hugarlund og í raun hafði hann
ekki hugsað málið til enda. Ákefðin
við að framkvæma tilraunina var
slík að hann leiddi aldrei hugann að
því hvað því næst tæki við. Skepnan
flýr á braut og Frankenstein fær
taugaáfall, enda útkeyrður eftir
stanslausar vökur og störf.
Glæpur Frankensteins í sögunni
er því ekki að skapa lifandi veru,
heldur að taka ekki ábyrgð á upp-
götvun sinni. Skepnan, sem reynist
góðum gáfum gædd, leitar skapara
sinn uppi og grátbiður hann um að
gerast herra sinn og koma sér inn í
mannlegt samfélag. Frankenstein
neitar, en þá biður skepnan hann
um að skapa sér lífsförunaut og
saman myndu þau flytjast óralangt
í burtu, á sléttur Suður-Ameríku.
Vísindamaðurinn tekur ágætlega
í hugmyndina og hefst handa við að
skapa konu, en skiptir um skoðun
í miðju kafi þegar hann áttar sig á
hættunni á að veröldin muni fyll-
ast af afkomendum sköpunarverka
hans. Við það rennur æði á skepn-
una sem drepur ástvini Franken-
steins einn af öðrum. Sögunni lýkur
á að vísindamaðurinn eltir skrímsli
sitt alla leið til norðurpólsins þar
sem hann drepur það eftir mikil
átök. Frankenstein deyr því næst
af sárum sínum, en þó ekki fyrr en
eftir að hafa sagt ferðalangi sögu
sína, sem festir hana á blað.
Vin á norðurpólnum
Sagan um Frankenstein hefur verið
kölluð fyrsta nútímavísindaskáld-
sagan, í þeim skilningi að hún tekst
á við stórar siðferðislegar spurn-
ingar tengdar vísindum. Annað
einkenni á vísindaskáldskap er að
þar leika höfundar sér með fregnir
af nýjum vísindauppgötvunum og
spinna þráð um hvaða áhrif þær
kunni að hafa í framtíðinni. Þótt
við fyrstu sýn beri lítið á slíkum
vísunum í Frankenstein má þær þó
finna ef vel er að gáð.
Fyrst má nefna það atriði sög-
unnar sem nútímalesendum kann
að þykja skringilegast, það er bar-
dagi Frankensteins og skepnunnar
á norðurpólnum. Þau átök gerast
ekki á miðri ísbreiðunni, heldur á
grasi grónu landi.
Hafa ber í huga að árið 1816
var norðurheimskautssvæðið að
mestu ókannað. Hugmyndin um
að á norðurpólnum sjálfum væri
fast land að finna var gamalgróin.
Forngrikkir sáu fyrir sér blómlegt
ævintýraland, sem byggt væri risum
og þakið gróðri enda nyti þar sólar
í sífellu. Á sextándu öld gerði korta-
gerðarmaðurinn Mercator ráð fyrir
ógnarstóru fjalli úr járni á norður-
pólnum miðjum, sem skýrt gæti
hvers vegna áttavitar virkuðu eins
og raun ber vitni.
Þegar komið var fram á nítjándu
öld var hugmyndin um stórt íslaust
svæði á norðurpólnum klædd í
vísindalegan búning. Var hún ein
forsenda þess að stjórnvöld ýmissa
ríkja voru jafn reiðubúin og raun
ber vitni að fjármagna leiðangra til
að leita norðvestur- og norðaustur-
siglingaleiðanna til Asíu. Sam-
kvæmt kenningunni mátti búast
við íslausu hafsvæði fyrir norðan 80.
breiddargráðu, þar sem sjórinn væri
jafnvel hlýr. Ef einhverjar eyjar eða
jafnvel meginland væri þar að finna,
myndi umhverfið fremur minna á
sólrík suðurlönd en norðurhjara.
Lífsandinn fangaður
Þegar kemur að sköpun skepnu
Frankensteins, skautar Mary
Shelley hratt yfir sögu varðandi
tæknileg atriði. Hún gerir enga til-
raun til að sannfæra lesandann um
að unnt sé að framkalla líf með því
að slá um sig með vísindalegum
hugtökum. Þó er margt sem bendir
til þess að höfundurinn hafi sótt
innblástur í nýjustu vísindakenn-
ingar sinnar tíðar.
Shelley nefnir í skrifum sínum
sérstaklega rannsóknir Erasmusar
Darwins, afa náttúrufræðingsins
kunna. Darwin eldri var fjölfræð-
ingur og setti fram óljósar kenn-
ingar um þróun lífvera sem nutu lít-
illar hylli en höfðu væntanlega þeim
mun meiri áhrif á barnabarnið. Líkt
og aðrir náttúruvísindamenn síns
tíma freistaði Erasmus Darwin þess
að svara spurningunni um hvort líf
gæti kviknað í dauðu efni án utan-
aðkomandi afskipta. Spurningin
hafði gríðarlega mikið að segja og
lá að margra mati ekki síður á sviði
guðfræði en raunvísinda.
Darwin eldri skrifaði um tilraun
sína þar sem honum tókst að vekja
til lífsins lindýr sem legið hafði
hreyfingarlaust, líkt og dáið, um
nokkurra daga skeið. Shelley frétti af
tilrauninni og túlkaði fregnina, líkt
og svo margir, á þá leið að vísinda-
manninum hefði tekist að endur-
lífga dauða lífveru. Ekki þurfti mikið
ímyndunarafl til að yfirfæra þessa
fregn yfir í að vísindunum tækist
senn að vekja upp mannslík.
Aðrir vísindamenn voru farnir
að prófa sig áfram með öllu stærri
lífverur en smásæ lindýr. Ítalski
vísindamaðurinn Galvani gerða
fræga uppgötvun árið 1780 þegar
honum tókst með hjálp rafmagns að
framkalla kippi í afskornum froska-
löppum. Galvani dró kolranga
ályktun af uppgötvun sinni og taldi
sig hafa fundið nýja gerð rafmagns,
svokallað dýrarafmagn.
Ítalski eðlisfræðingurinn Aless-
andro Volta áttaði sig þegar á
misskilningi landa síns og nýtti
uppgötvunina til að finna upp raf-
hlöðuna. Galvani sat þó við sinn
keip og eignaðist fjölda fylgjenda,
Galvanista, sem trúðu því að frek-
ari rannsóknir á þessu skrítna raf-
magnsfyrirbæri gætu leitt til mikilla
framfara og jafnvel unnið sigur á
dauðanum.
Enginn gekk þó lengra en ungur
frændi Galvanis, Giovanni Aldini,
sem fékk árið 1803 leyfi breskra yfir-
valda til að gera tilraunir á dæmdum
morðingja rétt að lokinni aftöku.
Maðurinn var hengdur fyrir morð
á konu sinni og dóttur. Meðan líkið
hékk enn í snörunni, hleypti Aldini í
það rafstraumi með þeim afleiðing-
um að hendur þess og fætur sveifl-
uðust til og frá, andlit hins líflátna
morðingja afmyndaðist í grettu og
annað augað opnaðist. Fólk sem
viðstatt var sýninguna sturlaðist af
hræðslu og var skelfingunni kennt
um að böðullinn dó skömmu síðar.
Ef til vill var þessi groddalega vís-
indasýning kveikjan að sögu Mary
Shelley fáeinum árum síðar. Það
væri þá ekki í fyrsta sinn sem veru-
leikinn tæki skáldskapnum fram í
hryllingi.
Saga
til næsta
bæjar
Stefán Pálsson
skrifar um skáldsögu
með fortíð.
& vísindinFrankenstein
 … einhvern veginn
SPratt Sú hugmynd að
þau myndu hvert Semja
Sína hrollvekjuna.
2 6 . á g ú s t 2 0 1 7 L A U g A R D A g U R38 H e L g i n ∙ F R É t t A B L A ð i ð
2
6
-0
8
-2
0
1
7
0
4
:2
2
F
B
1
2
0
s
_
P
1
0
3
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
2
0
s
_
P
0
9
0
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
2
0
s
_
P
0
1
8
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
2
0
s
_
P
0
3
1
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 1
D
9
3
-F
E
6
8
1
D
9
3
-F
D
2
C
1
D
9
3
-F
B
F
0
1
D
9
3
-F
A
B
4
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
2
B

F
B
1
2
0
s
_
2
5
_
8
_
2
0
1
7
C
M
Y
K