Dagblaðið Vísir - DV - 08.09.2017, Blaðsíða 57

34 fólk Helgarblað 8. september 2017
Kjarnakonur úr fortíð
Ég get aðeins elskað
Erfitt ástarsamband lagði líf Eleanor, hinnar hæfileikaríku dóttur Karls Marx, í rúst
Kolbrún Bergþórsdóttir
kolbrun@dv.is
J
enny er líkust mér en Tussy
er ég,“ sagði Karl Marx eitt
sinn um Jenny, elstu dóttur
sína og Eleanor þá yngstu.“
Tussy var gælunafn Eleanor sem
erfði stjórnmálaáhuga föður síns.
Marx-hjónin eignuðust sjö
börn en einungis þrjár dætur
komust til manns. Marx er svo
talinn hafa átt son, Freddy, með
ráðskonu þeirra hjóna. Dæturnar
þrjár, Jenny, Lára og Eleanor, áttu
fremur gleðisnauða ævi. Jenny
og Lára giftust frönskum róttæk-
lingum sem eyddu litlum tíma
heima hjá sér. Jenny eignaðist
fjögur börn og fjárhagsáhyggjur
og streð kostuðu hana heilsuna.
Lára fæddi börn en horfði á þau
deyja, hvert á fætur öðru.
Sextán ára gömul varð El-
eanor ritari föður síns og fór
erlendis með honum á ráðstefn-
ur sósíal ista. Seinna lagði hún
hönd á plóginn við þýðingar
á verkum föður síns. Þegar El-
eanor var sautján ára hafði móðir
hennar orð á því að yngsta dóttir-
in virtist lifa og hrærast í póli-
tík. Eleanor talaði af sama krafti
og faðir hennar um stéttabar-
áttuna, kommúnistabyltinguna
og hina skaðlegu trú sem væri
ópíum fólksins. Hún hélt þrum-
andi ræður á baráttufundum,
skipulagði verkföll og mótmæla-
fundi og vann að stofnun verka-
lýðsfélaga. Hún bjó yfir ótvíræð-
um pólitískum hæfileikum sem
nýttust ekki sem skyldi vegna
þess að hún var kona í þjóðfélagi
sem veitti konum ekki svigrúm
til aðgerða á sama hátt og körl-
um. Hún vann sem þýðandi og
þýddi meðal annars hina frægu
skáldsögu Frú Bovary eftir Flau-
bert á ensku og vílaði ekki fyrir
sér að læra norsku til að geta
þýdd leikrit Ibsens, Þjóðníðing
og Konuna frá hafinu. Hún hafði
mikinn áhuga á leiklist og í svið-
lestri á leikriti Ibsens, Brúðu-
heimilinu, fór hún með hlutverk
Nóru, George Bernard Shaw var
Krogstad og ástmaður Eleanor,
Edward Aveling, var Torvald.
Miður geðslegur maður
Þegar Marx lést hafði Eleanor
hafið ástarsamband við Aveling
sem var náttúrufræðingur. Rit-
höfundurinn Bernard Shaw lýsti
venjum hans svo: „Á einum og
sama degi fékk hann lánuð sex
penní frá fátækasta manninum
sem hann rakst á og bar því við
að hann hefði gleymt buddunni
sinni. Síðan fékk hann að láni
300 pund frá þeim ríkasta und-
ir því yfirskini að hann væri að
losa sig úr skuldum en skuldirnar
borgaði hann aldrei.“ Shaw sagði
að Aveling minnti sig á skriðdýr.
Aveling var prestssonur sem
heillaðist af kenningum Darwins
og lagði stund á náttúruvísindi.
Sérgrein hans var lífeðlisfræði og
hann þótt afburða námsmaður
og framúrskarandi kennari. Líf
hans einkenndist af hneykslis-
málum og miður geðslegri
hegðun. Hann var sósíalisti og
trúlaus. Hann skrifaði nokkur
leikrit sem hlutu góðar viðtökur.
Aveling kvæntist tuttugu og
þriggja ára gamall Bell Frank,
sveitastúlku sem erft hafði væna
fúlgu eftir föður sinn. Hjóna-
bandið entist í tvö ár en ekki
var gengið frá lögskilnaði þeirra
hjóna. Aveling sagði að þau
hefðu orðið ásátt um að slíta
hjónabandinu vegna ágrein-
ings um trúmál, en eiginkon-
unni var í nöp við trúleysi hans.
Ýmsir héldu því hins vegar fram
að hann hefði gifst Bell eingöngu
vegna arfsins og hefði yfirgefið
hana þegar hann sá fram á að
geta ekki haft meira af henni.
Leynilegt hjónaband
sambýlismanns
Það var mörgum hulin ráðgáta
hvað jafn vel gerð stúlka og Eleanor
sá við Aveling. Sjálf sagði Eleanor:
„Faðir minn sagði að ég minnti
meira á dreng en stúlku. Það var
Edward sem dró fram það kven-
lega í mér. Ég laðaðist að honum
án þess að ráða við það.“ Þau tóku
upp sambúð. Bæði trúðu staðfast-
lega á sósíalismann og ferðuðust
um Bandaríkin og héldu fyrirlestra
um málstaðinn. Eftir heimkom-
una skrifuðu þau saman bók um
vinstri stefnu og verkalýðsfélög
í Bandaríkjunum. Aveling hélt
áfram fyrri iðju, sló lán sem hann
lét Eleanor um að greiða og leitaði
á náðir annarra kvenna.
Árið
1897
lést Bell
Frank, eigin-
kona Avelings, og
elskendunum var frjáls
að giftast. Aveling hafði önnur
áform. Hann yfirgaf Eleanor
og kvæntist leynilega ungri
leikkonu, Evu Frye. Hann sneri
hins vegar aftur til Eleanor þegar
hann veiktist af lungnasjúk-
dómi og hún hjúkraði honum
af stakri samviskusemi. Þegar
Aveling hélt í tveggja vikna sigl-
ingu að læknisráði varð Eleanor
eftir til að sinna pólitísku hug-
sjónastarfi. Hún hafði enga hug-
mynd um tilvist Evu Aveling sem
vitaskuld fór í siglinguna með
eiginmanni sínum.
„Ég á ekkert“
Eleanor hafði vingast við hálf-
bróður sinn, Freddy. Hann varð
trúnaðarvinur hennar og hún
skrifaði honum örvæntingarfull
bréf. Í einu þeirra sagði hún:
„Mér finnst stundum, Freddy,
að ekkert gangi okkur í haginn. Ég
á við þig og mig. Vesalings Jenny
fékk vitaskuld sinn skammt af
sorgum og lánleysi og Lára missti
börnin sín. En Jenny var nægi-
lega lánsöm að deyja og þótt það
hafi verið sárt fyrir börnin henn-
ar þá finnst mér stundum að
það hafi verið
fyrir bestu.
Ég hefði
ekki viljað
sjá Jenny
ganga í
gegnum
það sem ég
hef gengið
í gegnum.
Mér finnst
við ekki
hafa verið
mjög vondar
manneskjur
– og samt, kæri
Freddy, virðist
eins og við fáum
alla refsinguna.“
Í öðru bréfi skrif-
aði hún: „Edward er farinn
til London. Hann ætlar að hitta
lækna … Hann leyfði mér ekki
að fara með. Það lýsir engu öðru
en grimmd og svo er margt sem
hann vill ekki segja mér. Kæri
Freddy, þú átt drenginn þinn – ég
á ekkert og kem ekki auga á neitt
sem er þess virði að lifa fyrir.“
En þótt óhamingjan og ör-
væntingin gripu hana oft heljar-
tökum þá var hún í eðli sínu hug-
rökk og í bréfi til Freddy sagði
hún yfirveguð: „Franskt spak-
mæli segir að það að skilja sé það
sama og að fyrirgefa. Mikil þján-
ing hefur kennt mér að skilja –
og þess vegna þarf ég ekki einu
sinni að fyrirgefa. Ég get aðeins
elskað.“
Feigðarsending
Svo fékk hún bréf. Enginn veit
frá hverjum eða hvað í því stóð.
Aveling brenndi bréfið eftir
dauða hennar en það hefur mjög
trúlega verið frá eiginkonu hans
sem sennilega hefur skýrt El-
eanor frá hjónabandi þeirra
Avelings.
Eftir fjórtán ára sambúð stóð
Eleanor frammi fyrir þeirra stað-
reynd að Aveling hafði í engu
metið hana sem einstakling
og félaga. Þessi skyndilega og
óvænta vissa kom eins og feigðar-
sending. Eleanor gafst upp.
Hún sendi þjónustustúlku
sína eftir blásýru sem hún sagð-
ist ætla að nota til að lóga hund-
inum. Hún skildi eftir bréf til
Avelings og þar stóð: „Elskan.
Fljótlega verður öllu lokið. Síð-
asta orð mitt til þín er það sama
og ég hef sagt öll þessi löngu dap-
urlegu ár – ástarkveðja.“ Eleanor
var 43 ára gömul þegar hún svipti
sig lífi.
Vinir Eleanor íhugðu alvar-
lega að sækja Aveling til saka
fyrir að eiga þátt í láti sambýlis-
konu sinnar og leituðu ráða hjá
lögfræðingi. Hann ráðlagði þeim
eindregið frá því að fara dóm-
stólaleiðina því allar sannanir
skorti.
Aveling sýndi engin sérstök
sorgarmerki eftir lát Eleanor.
Hann flutti til eiginkonu sinnar
og sólundaði arfinum sem hann
hafði fengið eftir Eleanor. Hann
lifði hátt en ekki lengi. Hann lést
fjórum mánuðum eftir dauða
Eleanor. „Synd að hann skyldi
ekki deyja fyrr,“ skrifaði einn vina
Eleanor til annars vinar. n
Eleanor Marx Bjó yfir ótvíræðum pólitískum
hæfileikum.
Edward Aveling Vinir Eleanor kenndu honum um dauða hennar.„Mér finnst
við ekki
hafa verið mjög
vondar manneskj-
ur – og samt, kæri
Freddy, virðist
eins og við fáum
alla refsinguna.
Bókelsk Eleanor hafði mikinn áhuga á
bókmenntum og þýddi heimsbókmenntir
yfir á ensku.