Morgunblaðið - Sunnudagur - 24.09.2017, Blaðsíða 15

’ Það getur farið svo að ein-hver komi inn fyrir heim-ilisofbeldi eða annað ofbeldi ogfari í gegnum kerfið án þess að
hitta sálfræðing og við höfum
þá bara því miður ekki ráðrúm
til þess að sinna því.
endurhugsa hvernig nám fyrir þennan hóp á
að líta út, ég vil ekki missa það nám sem við
höfum en myndi vilja geta boðið upp á nám
sem hentar þessum einstaklingum betur, þá
til dæmis styttra nám. Ég vann lengi í fang-
elsum erlendis og þar var föngum kennt að
pípuleggja, leggja flísar, vinna jarðvinnu,
eitthvað sem þeir gátu tekið með sér út í
samfélagið að afplánun lokinni.“
Væri gott við værum 10-12
Getur fangelsisvist breytt fólki?
„Ein og sér gerir hún það ekki. Með betr-
un erum við að tala um að fólk haldi ekki
áfram að brjóta af sér og það er samvinnu-
verkefni. Það er engin sálfræðimeðferð sem
ég þekki til sem læknar fólk ef það er ekki til
að vinna með í þeirri meðferð. En það er
náttúrlega vinnan okkar, að mótivera ein-
staklinga og margir eru tilbúnir að taka
ábyrgð á gjörðum sínum. En það sem reynist
okkur sem samfélagi erfitt er að við fáum
ekki alltaf að sjá það sem við viljum kalla til
að mynda iðrun. Það er áhættusamt að opna
sig fyrir almenningi þegar maður hefur brot-
ið af sér, jafnvel þótt maður iðrist þar sem
sumir hafa þá skoðun að ekki sé hægt að
„bæta fyrir“ brotið. Það er erfitt að stíga
fram og taka á ábyrgð á brotum sínum þar
sem álit og viðhorf annarra er oft erfitt að
takast á við. Iðrun er því ekkert endilega
sýnileg uppi á borðum en það þýðir ekki að
hún sé ekki stundum til staðar.“
Anna er einn þriggja sálfræðinga sem
starfa innan Fangelsismálastofnunar en þeir
sinna 600 manns í mismiklum mæli. Þar eru
200 fangar í afplánun en aðrir skjólstæðingar
eru þeir sem hafa fengið reynslulausn, eru á
áfangaheimilum og sinna samfélagsþjónustu.
Þá eru tveir félagsráðgjafar innan stofnunar-
innar. Sálfræðingarnir voru tveir þar til ný-
lega. Til samanburðar er um einn fé-
lagsráðgjafi á hverja 20 fanga í Danmörku.
Má ekki leiða að því líkum að margir verði
útundan í því að fá sálfræðiaðstoð í afplánun?
„Þrátt fyrir að hafa fengið auka sál-
fræðigildi náum við ekki að sinna fólki eins
og við myndum vilja. Það hefur verið sett í
forgang að þeim sem brjóta kynferðislega af
sér, einkum og sér í lagi gegn börnum, sé
boðin sálfræðimeðferð og eða eftirfylgni.
Flestir eru tilbúnir að þiggja meðferð en
hversu margir nýta sér það algjörlega til
fulls er ekkert nákvæmlega það sama.“
Hvaða hópa þarf að setja í forgang?
„Ég myndi auðvitað vilja segja alla. Við er-
um kannski alltaf að reyna að ná til þeirra
sem veitast að öryggi annarra. En við verð-
um að forgangsraða. Það er ekkert leynd-
armál og við veitum þá aðstoð sem við getum
miðað við þær aðstæður sem við stöndum
frammi fyrir. En við myndum náttúrlega
vilja geta gert meira og gert betur, yfir
lengri tíma.
Þá bjóðast oft það fáir tímar þegar þetta
eru mál sem er ekki hægt að leysa í nokkr-
um viðtölum. Það þarf að mynda meðferð-
arsamband sem tekur tíma, og svo að vina í
þeim þáttum sem skipta máli og draga úr
frekari skaða. Mér þætti mjög gott ef við
værum 10-12 á meðferðarsviði til að byrja
með, til að geta sinnt þeim þáttum sem ég
held að öllum finnist skipta máli. Við vitum
að 70-80 prósent fanga sem sitja inni hafa átt
við alvarleg geðræn vandamál að stríða af
einhverjum toga. Mikill kvíði og þunglyndi
sem fylgir og svo þessi mikli vímuefnavandi
og erfiðlaleika alveg frá æsku og áföll, sem
hátt hlutfall okkar skjólstæðinga hefur sem
þyrfti að vinna í.“
Enginn greiða leið út í samfélagið
Þú talar um að kynferðisbrotamenn séu í for-
gangi með að njóta sálfræðiaðstoðar. Hvað
um menn sem hafa hlotið dóm vegna heim-
ilisofbeldis? Geta þeir sem koma inn fyrir of-
beldisdóm farið í gegnum afplánun án þess
að hitta nokkurn tímann sálfræðing?
„Því miður hafa þeir ekki verið í forgangi
hingað til. Það getur farið svo að einhver
komi inn fyrir heimilisofbeldi eða annað of-
beldi og fari í gegnum kerfið án þess að hitta
sálfræðing og við höfum þá bara því miður
ekki ráðrúm til þess að sinna því, við höfum
þurft að draga línuna einhvers staðar og í
augnablikinu er það fólk með langa ofbeld-
isdóma, 4-5 ár eða meira, sem hefur verið í
forgangi. Það hefur líka orðið vakning í
heimilisofbeldismálum undanfarið, ekkert
langt síðan að fangelsisdómar fóru að falla að
einhverju ráði í þeim flokki svo við verðum
kannski bara að herða okkur þar, ekki bara
gagnvart heimilisofbeldi heldur hjá þeim sem
beita almennt ofbeldi.“
Vill vera staddur annars staðar
Anna segir að opinberar stofnanir og kerfið
þurfi að vinna betur saman. „Þetta er ekki
mjög stór hópur sem við þurfum að sinna og
við ættum að geta sinnt honum betur en við
sem samfélag erum að gera. Við getum gefið
fólki þann möguleika að sýna fram á að það
hafi breyst en það þýðir að einhvers staðar
þarf það að fá að búa, einhvers staðar þarf
það að fá að vinna og í einhverjum sam-
félögum þarf það að búa. Það eru til nokkuð
góðar og öruggar leiðir til að gera það. Í
Kanada, Bretlandi, jafnvel Bandaríkjunum
hafa verið settir upp hópar sem hafa það að
markmiði að taka á móti einstaklingum úr
fangelsi, gefa þeim tækifæri í eins öruggum
aðstæðum og hægt er. Meirihluti fanga vill
vera staddur annars staðar í lífinu en þar
sem hann er, og þeir hafa sínar væntingar og
þrár eins og við öll, að geta lifað góðu heil-
brigðu lífi þótt það slæðist einn inn á milli
sem er ekki staddur þar.
Við sjáum það hins vegar skýrt í sumum
málum að okkur reynist sem samfélag erfitt
að finna einstaklingum sem hafa brotið gegn
öðrum samastað í samfélaginu.“
Áttu þá við kynferðisbrotamenn?
„Það er auðvitað erfiðasti flokkurinn og
maður getur alveg skilið það tilfinningalega.
En það er ekki einskorðað við kynferðisbrot,
í raun eiga engir einstaklingar sem hafa farið
inn í fangelsi mjög greiða leið aftur út í sam-
félagið og það hefur klárlega áhrif á mögu-
leika þeirra á betrun. Ég held þó að við sem
samfélag viljum gera betur.“
 Þættir sem vinna að betrun eru til
dæmis nám, meðferð, þjálfun í fé-
lagslegri færni og vímuefnameðferð
og að geta tekist á við tilfinn-
ingavanda.
 Tækifæri til náms eru betri en á
mörgum stöðum hérlendis en margir
eiga erfitt með að nýta sér námið.
 70-80% fanga hafa átt við erfið
geðræn vandamál að stríða.
 3 sálfræðigildi eru á um 600 skjól-
stæðinga sem eru þá bæði fólk í af-
plánun, á reynslulausn, áfangaheim-
ilum eða að sinna samfélagsþjónustu.
 Oft bjóðast föngum aðeins fáir
tímar þegar málin eru þess eðlis að
þau verða ekki leyst í nokkrum við-
tölum.
 Tveir félagsráðgjafar sinna sama
fjölda en í Danmörku er einn fé-
lagsfræðingur um hverja 20 fanga.
Of fáir tímar
fyrir erfið mál
24.9. 2017 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 15
Háar tölur komu upp þegar skoðað var hvort
hópurinn hefði verið greindur með einhvers
konar persónulegan vanda.
„Meira en helmingur fanganna sagðist hafa
neytt fíkniefna daglega fyrir afplánunina og
rúmur þriðjungur áfengis sem eru sláandi töl-
ur. Við spurðum einnig hvort þeir hefðu fengið
einhverja formlega greiningu og fram kom að
um 70% þeirra höfðu fengið greiningu. Um 17%
allra þeirra sem svöruðu höfðu verið greindir
með lesblindu, 5% með skrifblindu, 20% með of-
virkni og 28% með athyglisbrest og margir
fleiri en eina greiningu.
Þetta er stór hluti af þeirra vanda og hvers
vegna þeir eru í fangelsi.“
Hvernig gengur þeim fyrir utan nám að ná
betrun í vistinni?
„Við spurðum fangana hvort þeir hefðu feng-
ið meðferðar- eða vistunaráætlun í afplán-
uninni. Um helmingur sagðist ekki hafa fengið
slíka áætlun sem var áskilin í þáverandi lögum
um fangelsi. Ríkisendurskoðun gagnrýndi
þetta í ítarlegri skýrslu um fangelsismál árið
2010. Vistunaráætlun snýr m.a. að meðferð-
aráætlun fanga, aðstoð við að aðlagast sam-
félaginu og hvort viðkomandi þurfi á vímuefna-
meðferð eða sálfræðiaðstoð að halda. Meðferð
og áætlun þar að lútandi ætti að vera hluti af af-
plánuninni en ekki hefur verið unnt að verða við
því á fullnægjandi hátt, væntanlega vegna
manneklu og fjárskorts.
Við höfum hins vegar séð í heimsóknum okk-
ar síðustu mánuði í fangelsin mikinn velvilja
starfsfólks í garð fanga. Að afplánunin komi
þeim sem best og breski afbrotafræðingurinn
hafði einmitt orð á þessu. Reynt er að útvega
mönnum eitthvað við að vera í fangelsunum
þótt alltaf megi gera betur. Íslensku fangelsin
einkennast af jákvæðum anda starfsfólks, vina-
legu og persónulegu viðmóti við fanga, fram yfir
mörg þeirra erlendu. Í litlum fangelsum skap-
ast yfirleitt meiri möguleikar á að nálgast
manneskjuna sjálfa.“
Erfitt að vinna úr stöðu sinni
Mjög stór hluti fanga sagðist ekki vita hvaða
húsnæði eða atvinna biði hans að lokinni af-
plánun.
„Að vera í slíkri óvissu hjálpar ekki. Margir
óttast að í sjálfu sér bíði þeirra ekkert annað en
gamla lífið fyrir afplánun, gömlu vinatengslin
inn í glæpi eða hreinlega bara gatan. Og hvern-
ig bjargarðu þér á götunni? Stór hluti taldi ekki
ósennilegt að hann héldi áfram í afbrotum.
Maður hefði haldið, í miðri afplánuninni sjálfri,
að þeir ætluðu að sjálfsögðu ekki að brjóta af
sér aftur. Aðeins helmingur svaraði eins og
maður vonaðist eftir – að það væri ólíklegt – og
það er alls ekki viðunandi. Enda kom í ljós að
40% fanganna sögðust áður hafa setið í fangelsi,
þriðjungur í þriðja til sjötta sinn, sem sýnir
hversu mikilvægt er að vinna að betrun. Sama
fólkið er aftur og aftur að brjóta á okkur borg-
urunum og sjálfum sér til miska, hvort sem er
með ofbeldi eða einhvers konar auðg-
unarbrotum.“
Stór hluti nefndi að verulega skorti á sálræna
aðstoð, bæði í fangelsum og þegar út væri kom-
ið. Einnig náms- og starfsráðgjöf.
„Yfir helmingur fanga taldi sig ekki fá nægi-
lega aðstoð varðandi andlega heilsu sína í fang-
elsinu og nær 60% sögðust ekki hafa greiðan að-
gang að geðlækni eða sálfræðingi í fangelsinu.
Án slíkrar aðstoðar er erfitt að vinna úr stöðu
sinni og horfast í augu við afleiðingar gjörða
sinna. Sérhæfð meðferðarþjónusta er dýr og
þegar menn ljúka afplánun og þurfa að sækja
sér slíka þjónustu er ekkert gefið að þeir fái
hana í gegnum heilbrigðiskerfið heldur verða
þeir að borga hana sjálfir. Ef þeir fá ekki aðstoð
geta alls kyns villuhugmyndir gert vart við sig
og það er mjög hættulegt. Æskilegt er þegar út
er komið að búa til stuðningsnet sem heldur ut-
an um brotamenn til dæmis alvarlega kynferð-
isbrotamenn. Í Kanada og víðar er slíka stuðn-
ingshópa að finna sem gefið hafa mjög góða
raun. Í nokkur ár fylgir stuðningshópur þeim
sem lýkur dómi. Öllu skiptir að þeir brjóti ekki
af sér aftur og við höfum alla burði til að gera
betur. Flestir vilja brjótast úr brotamynstrinu
en svo bara reka þeir sig á veggi.“
Fangar vilja bæta sig
Öllu máli skiptir hvernig tekið er á móti fólki úti
í samfélaginu sem lokið hefur afplánun.
„Við erum að plægja jarðveginn fyrir frekari
afbrot ef við mætum þeim eingöngu með andúð
og fordómum. Íslendingar eru hugsanlega með
fyrirvara gagnvart tilteknum brotategundum
en ekki föngum almennt. Á Íslandi eru kynferð-
isbrotamenn, sérstaklega þeir sem hafa brotið
gegn börnum, í mjög erfiðri stöðu. Umræðan
eins og hún hefur verið síðustu vikur gagnvart
kynferðisbrotamönnum birtist þannig að þetta
er hópur sem enginn vill koma nálægt, nánast
eins og holdsveikir einstaklingar. Brotin geta
verið skelfileg en við megum ekki gleyma
manneskjunni sjálfri þótt það geti verið erfitt.
Ef menn finna að þeir eru hvergi velkomnir er-
um við að grafa okkar eigin gröf og jafnvel ýta
undir frekari afbrot. Við fáum það bara í bakið á
okkur síðar með einum eða öðrum hætti. Þessir
einstaklingar upplifa sig þá sem jaðarhóp og
eru líklegri til að halda brotum áfram.
Sú hætta er ætíð fyrir hendi hjá þeim sem
lokið hafa langri afplánun í fangelsi að enda sem
öryrkjar. Þeir ná ekki að aðlagast samfélaginu
og enda á framfæri skattborgaranna. Við viljum
sjá þessa einstaklinga verða virka og nýta borg-
ara. Það er skiljanlegt að sum brot eru for-
dæmd en við verðum samt að hugsa málið til
enda. Fangar losna út fyrr eða síðar hvort sem
okkur líkar betur eða verr. Markviss endurhæf-
ing og betrun dregur verulega úr hættunni á
nýjum brotum. Umræða síðustu vikna um
brotaþola kynferðisbrota og þöggun er sann-
arlega þörf en má ekki verða til þess að ger-
endur brota eigi sér hvergi viðreisnar von, loki
sig af, og verði hugsanlega hættulegri í fram-
haldinu.“
Er hægt að segja að ef menn vilji brjótast úr
þessu mynstri sé það það sama og iðrun?
„Það er alla vega fyrsta skrefið. Mikill vilji er
hjá flestum föngum að bæta sig, það er bara
spurning hversu raunhæft það er. Ábyrgðin er
mikil hjá okkur sem samfélagi að gera þeim
kleift að bæta sig, þeir eru jú í fangelsi á okkar
ábyrgð. Kerfið er vanfjármagnað, sérstaklega
hvað varðar sérhæfða fagþjónustu, sem kemur
niður á betruninni.“
En er hægt að vinna með menn sem vilja alls
ekki horfast í augu við brot sín?
„Það er erfitt og felur í sér mikla vinnu en við
megum ekki gefast upp. Það er ábyrgðarleysi
að gera ekkert.“
’Umræða síðustu vikna umbrotaþola kynferðisbrota ogþöggun er sannarlega þörf en máekki verða til þess að gerendur
brota eigi sér hvergi viðreisnar
von, loki sig af, og verði hugsan-
lega hættulegri.
 40% fanga í afplánun telja ekki ólík-
legt að þeir fremji aftur afbrot þegar út
er komið
 70% fanga hafa fengið formlega
greiningu, svo sem á lesblindu, skrif-
blindu, ofvirkni og athyglisbresti. Marg-
ir eru með fleiri en eina greiningu.
 Yfir helmingur fanga taldi sig ekki fá
nægilega aðstoð varðandi andlega
heilsu sína í fangelsinu.
 Nær 60% sögðust ekki hafa greiðan
aðgang að geðlækni eða sálfræðingi í
fangelsinu.
 40% höfðu áður setið í fangelsi.
 Um helmingur stundar nám en árið
2006 voru aðeins 20% í námi.
Úr rannsókninni