Morgunblaðið - 08.03.2018, Síða 78

78 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 8. MARS 2018
Millifyrirsagnir eru blaðsins.
Úr formála:
Hvernig öðlast skáldverk, fræðirit
og skemmtiefni alþjóðlegt gildi?
Hvernig hafa hugmyndir og kenn-
ingar borist um heiminn? Eða lær-
dómur og trúarbrögð, söguleg vitn-
eskja og verkþekking? Hvernig
hefur verið hægt að greiða fyrir við-
skiptum og samningum þjóða sem
búa við ólíkar
aðstæður og
siðvenjur?
Hvernig má
fregna það
sem gerist í
fjarlægum
löndum? Með
þýðingum.
Með svifbrúm
yfir sundin
sem aðskilja
málheima og
menningarsvæði – með því að talað
mál og textar eru flutt að nýju á ann-
arri tungu; með störfum einstaklinga
sem ráða yfir kunnáttu í tveimur eða
fleiri málum og geta þar með miðlað
margskyns reynslu og þekkingu.
Úr greininni „Skapandi tryggð.
Shakespeare og Hamlet á íslensku“,
þar sem m.a. er fjallað um hvernig
Helgi Hálfdanarson fylgir eftir texta
og myndmáli Shakespeares:
Það er sérstaklega spennandi að
fylgjast með slíkri textafylgni Helga
þegar hann glímir við óvenjulegt
orðalag eða myndmál í línum Shake-
speares, til dæmis þegar sendiboði
segir konungi um Laertes að „The
ocean, overpearing of his list, / Eats
not the flats with more impetuous
haste“, eða þegar Póloníus minnir
Laertes á að „The wind sits in the
shoulder of your sail“. Matthías
Jochumsson kýs að fylgja frumtext-
anum ekki orðrétt eftir heldur þýða
samkvæmt viðteknu íslensku orð-
færi, í fyrra tilfellinu: „Hafið veltist /
ei ofsalegar yfir flóðgirðingar / og inn
á land […]“, og í því síðara: „Því vind-
ur blæs nú beint í voðir þínar“.
Skapandi þýðing
Þýðing Helga reynist mun meira
skapandi þótt orðréttari sé: „Hafsjór
sem brotið hefði varnargarð / gæti’
ekki hraðar hámað undirlendið“ og
„nú stendur byr í herðar segla
þinna“. Þýðing Helga sýnir, að mínu
áliti, að þegar um óvenjulega málbeit-
ingu er að ræða á frummálinu getur
vökul og hugkvæm nánd við frum-
textann reynst frjóasti þýðingar-
kosturinn.
[…]
Þó að Helgi sýni oftlega mikla hug-
kvæmni í slíkri textafylgni, á hann
það til að forðast orðrétta þýðingu
þegar maður hefði þó helst vænst
hennar. Þetta er ekki endilega við-
leitni til að forðast það að þýðingin
verði „þýðingarleg“, eins og sagt er,
því slíkt veltur á setningaskipan
fremur en orðavali (og „orðrétt“ þýð-
ing Helga er sjaldan „orð-fyrir-orð“
þýðing). Í Hamlet er að finna fræg-
ustu hendingu sem Shakespeare lét
frá sér fara, línu sem margir hafa á
hraðbergi (og kunna á frummálinu),
jafnvel þótt þeir hafi aldrei lesið leik-
ritið eða séð það á sviði: „To be, or not
to be, that is the question“. Þessa línu
þarf þýðandi ekki einu sinni að
„merkja“ sem fræga línu, hún virðist
alveg sjá um sig sjálf með sínum
sáraeinföldu orðum; þarna er bara
sögnin að „vera“, neitunarorðið, og
svo orðið „spurning“. Enda þýðir
Matthías að því er virðist á ofur eðli-
legan hátt: „Að vera eða’ ekki, það er
þessi spurning“. En ef betur er að
gætt hljótum við að heyra áhersluna
sem skapast við tvítekningu sagnar-
innar og finna hversu afleitt er að
sleppa henni. Jafnframt er „question“
í raun mun veigameira orð en svo að
rétt sé að skilja það einungis sem
beina spurningu – þó að línan sé
stundum skilin þannig að Hamlet sé
einvörðungu að glíma við spurn-
inguna hvort hann eigi að fyrirfara
sér eða ekki.
Eins og sjá má í þýðingu Helga
hefur hann glímt við bæði þessi
vandamál en samt hefur þurft tölu-
verða dirfsku til að láta glímuna end-
urspeglast í þessari „einföldu“ línu:
„Að vera, eða’ ekki vera, þarna er ef-
inn“. Í örfáum orðum fáum við hér
gott dæmi um hæfileika Helga til að
meta gildi rismikilla orða og stöðu
þeirra í stigveldi merkingarinnar.
Fyrst fylgir hann frumtextanum ná-
kvæmlega eftir og varðveitir því þá
háspekilegu og tilvistarlegu túlkunar-
möguleika sem „ekki vera“ felur í sér,
en í seinni línuhelmingi felst texta-
fylgnin raunverulega í því að bregða
út af „eðlilegri“ orðréttri þýðingu og
þessi velkunna hending lifnar öll við
fyrir vikið.
Úr greininni „Jaðarheims-
bókmenntir“, þar sem m.a. er vikið að
umfjöllun bókmenntafræðingsins
René Wellek um hugtakið „heims-
bókmenntir“, sem hann oftar en einu
sinni tengir við „allar bókmenntir frá
Íslandi til Nýja-Sjálands“, m.a. í
frægri bók, Theory of Literature
(1949) sem hann skrifaði með Austin
Warren. Þar segir:
„Hugtakið „heimsbókmenntir“,
þýðing á Weltliteratur Goethes, er ef
til vill óþarflega tilkomumikið, þar
sem það felur í sér að kanna skuli
bókmenntir í heimsálfunum fimm, frá
Nýja-Sjálandi til Íslands. Goethe
hafði reyndar ekkert slíkt í huga.
Hann notaði „heimsbókmenntir“ sem
vísun til þess tíma þegar allar bók-
menntir myndu verða ein heild. Þetta
var hugsjón sameiningar allra bók-
mennta í einum allsherjar samhljómi,
þar sem hver þjóð myndi eiga sinn
þátt í alheimskonsert.“
Heimskort bókmenntanna
Hvað er Wellek að flengjast svona
fram og aftur milli Nýja-Sjálands og
Íslands? Það er sem þessi lönd séu
látin ramma inn heimskort bók-
menntanna […]. Ég tel að einnig
skipti máli í þessu sambandi að ey-
þjóðir þessar og fyrrverandi nýlend-
ur eru í ákveðinni jaðarstöðu í þeirri
vestrænu heimsmynd sem Wellek
hefur í huga. Í þessum löndum býr að
mestu „vestrænt“ fólk en eyþjóðirnar
eru samt táknmyndir fjarlægðar og
framandleika og sem slíkar geta þær
vísað í senn til ystu marka vestrænn-
ar menningar og til þeirrar víðáttu
sem við blasir jafnskjótt og litið er
burt frá þröngt skilgreindu vestrænu
hefðarveldi.
Og Wellek óar við því að missa
hugtakið út í þessa víðáttu, þetta
„óþarflega tilkomumikla“ svið, þar
sem hætta er á að það leysist upp
[…]. En ég held að Wellek hafi rétt
fyrir sér þegar hann tilgreinir þetta
sem einn af merkingarþáttum hug-
taksins. Þessi skilningur á heims-
bókmenntum er greinilega í andstöðu
við hið afmarkaða hefðarveldi sem
„vel lesinn“ einstaklingur getur kom-
ist yfir með markvissri viðleitni. Eng-
in ein manneskja kemst yfir að lesa
allar heimsins bókmenntir en hún
getur vitað af þeim á sinn hátt; þær
eru áskorun til hennar að kynnast lífi
og hugsun fólks á þessum hnetti. Til
þess þarf að horfa út fyrir þann bók-
menntagarð sem er manni næstur og
aðgengilegastur.
Úr lokagreininni, en hún nefnist
„Heimar þýðinga“:
Að setja eitt orð (eða fleiri) í annars
stað, að finna leið til að endurskapa
óvenjulegt myndmál í frumtexta, að
móta og ydda málsgrein eða ljóðlínu á
sérstakan hátt, að flytja menning-
arvísun í frumtexta yfir í samhengi
þar sem hún skilar sér ef til vill ekki á
jafn greiðan hátt – þessi og ótal við-
fangsefni önnur eru hluti af túlkun og
endurritun þýðandans, og það jafn-
gildi sem er leiðarljós hans hverju
sinni mótast ennfremur af heild-
arskilningi hans og túlkun á verkinu
öllu.
Slík túlkun einstakra verka felst í
flutningi í fleiri en einum skilningi
þess orðs. Rétt eins og verk tónskálds
er flutt af hljóðfæraleikurum og/eða
söngvurum, leikrit er flutt af leikhópi,
eða ljóð lesið upp í útvarpi – allt með
ákveðnum túlkunaráherslum hverju
sinni – þannig er sérhver þýðing ein-
stakur flutningur á frumverki. Önnur
ólík þýðing á sama verki kann einnig
að vera góðra gjalda verð þótt hún
túlki það á annan hátt.
[…]
Þótt þýðing sé flutningur verks –
einnig í þeim skilningi að það er flutt
yfir mörk sem skilja að ólík mál og
menningarheima – þá leiðir samsvör-
unarvinnan á landamærunum til þess
að útkoman er blendingur. Hinn nýi
texti er sköpun þýðandans en verkið
telst enn frumhöfundarins – það hef-
ur líkt og smogið út úr orðaheimi sín-
um og inn í hinn nýja skapnað, og er
þar þekkjanlegt jafnvel þótt það hafi
runnið saman við nýjan málheim. […]
Mótsagakenndar hömlur
En í þýðingum, eins og því hugtaki
er oftast beitt, búa einnig þær hömlur
sem greina þær frá óbundnari end-
urritun. Þótt tungan sé önnur leita
þýðendur samsvörunar eftir ýmsum
merkingarleiðum: í endursköpun stí-
leinkenna og framsetningar og í eft-
irlíkingu þess umheims, veruleika,
sem birtist í frumverkinu. Þessar
hömlur, sem eru jafnframt viðspyrna
þýðandans, geta þó virst mótsagna-
kenndar. Þó að orð frumtextans skili
sér einungis að takmörkuðu leyti yfir
landamærin, þá eru gæði þýðingar
samt iðulega metin eftir því hvort hún
teljist standa skil á orðum höfund-
arins; hvort hún túlki merkingu
þeirra, framsetningu þeirra í bygg-
ingu og stíl, með viðunandi hætti. […]
Það er í raun fátt auðveldara en að
benda á dæmi um að orðum skáld-
verks sé ekki komið áleiðis í þýddum
texta og slíkar ábendingar nægja oft
til að skapa fordóma gegn þýðingum,
sérstaklega þegar ekki er staldrað við
til að hugleiða hvað felist í að koma
merkingu orða til skila og hverskonar
túlkun það kalli á. Þá er ekki heldur
litið til þess að þýðandinn stundar iðju
sína, fremur list sína, í afmörkuðu
rými – þar sem hann nýtur þess þó
líka að standa á skilum menningar-
heima og vinna með þræði úr þeim
báðum. Nýi textinn sem hann leggur
fram er óhjákvæmilega breytt verk –
afurð tveggja höfunda sem hafa unnið
á ólíkum forsendum. Þetta er blöndun
og hún þvælist fyrir þeim sem hefðu
viljað skilja á milli höfundanna eins og
við teljum okkur geta gert þegar við
metum til dæmis söng og ljóð: flutn-
ing söngvarans á ljóði skáldins.
Þýðingin sem blendingur: Þarna
felst gildi og sérstaða þýðinga – og af
þessum samruna spretta hugsanlega
einnig fordómar gegn þýðingum og
„óhreinleika“ þeirra. En með þessum
blendingi, þessum sérstaka samleik
verks og nýs texta á vegum tveggja
höfunda, geta undur gerst; töfrar
nýrrar samræðu.
Af heimi þýðinga
Í bókinni Orðaskil – Í heimi þýðinga, sem Háskólaútgáfan gaf út sl. haust, fjallar Ástráður Eysteinsson um hlutverk og stöðu
þýðinga í íslenskum bókmennta- og menningarheimi, veltir fyrir sér þeirri menningarsamræðu sem einkennir þýðingar, ígrund-
ar stöðu þeirra í bókmenntasögunni og hlutverk þeirra á sviði heimsbókmenntanna og rýnir í mikilvægar íslenskar þýðingar.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Flutningur Ástráður Eysteinsson fjallar um hlutverk og stöðu þýðinga í ís-
lenskum bókmennta- og menningarheimi í bók sem hann nefnir Orðaskil.
Meira til skiptanna