Morgunblaðið - Sunnudagur - 18.03.2018, Blaðsíða 34

LESBÓK Sigga Björg Sigurðardóttir og Markús Þór Andrésson leiða gesti umMyrkraverk á Kjarvalsstöðum nú á sunnudag kl. 14. Á sýningunni eruverk listamanna sem hafa fengið innblástur úr þjóðsögum og ævintýr-
um eða skapað sinn eigin huliðsheim.
Leiðsögn um Myrkraverk
34 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 18.3. 2018
Óratórían Edda II: Líf guðanna eftir JónLeifs verður heimsfrumflutt á tón-leikum Sinfóníuhljómsveitar Íslands í
Eldborg Hörpu föstudaginn 23. mars kl. 19.30
rúmri hálfri öld eftir að tónskáldið lauk við
verkið. Tónleikarnir eru hluti af opinberri
hátíðardagskrá í tilefni af aldarafmæli fullveldis
Íslands. Með hljómsveitinni
koma fram einsöngvararnir
Hanna Dóra Sturludóttir,
Elmar Gilbertsson og Krist-
inn Sigmundsson ásamt
Schola cantorum, en hljóm-
sveitarstjóri er Hermann
Bäumer. Snemma í næsta
mánuði verður verkið síðan
tekið upp á vegum sænska
útgáfufyrirtækisins BIS sem gefur það út.
Bäumer stjórnaði einnig frumflutningi og upp-
tökum á Eddu I: Sköpun heimsins árið 2006.
„Edda sem heild er stóra lífsverk Jóns Leifs.
Það spannar stærstan hluta af hans starfsævi
og í því kristallast hugmyndir um tilgang list-
sköpunar hans,“ segir Árni Heimir Ingólfsson,
tónlistarfræðingur og listrænn ráðgjafi
Sinfóníuhljómsveitar Íslands, sem þekkir mjög
vel til verka Jóns Leifs en hann ritaði ævisögu
tónskáldsins, Jón Leifs – Líf í tónum, sem kom
út árið 2009.
Stórhugaðasta tilraun Íslendings
„Upphaflega var Edda hugsuð sem fjögurra
kvölda tónsmíð, sem spanna átti upphaf og
endalok heimsins samkvæmt Eddukvæðum,“
segir Árni Heimir og rifjar upp að Jón hafi að-
eins verið 29 ára, skömmu fyrir 1930, þegar
hann fékk hugmyndina að verkinu. Í framhald-
inu eyddi hann nokkrum árum í að safna saman
ýmsum textum úr Eddukvæðunum til að búa til
líbrettóið áður en hann hófst handa við að tón-
setja. „Jón lauk við Eddu I árið 1939, en þegar
verkið fékkst ekki flutt sneri hann sér að öðrum
verkefnum. Árið 1951 byrjaði hann að semja
Eddu II en um sama leyti mætti honum ýmis
konar mótbyr bæði í einkalífi og faglega þannig
að hann missti eiginlega móðinn og lagði verkið
til hliðar og leit ekki á það í tíu ár og kláraði það
ekki fyrr en 1966. Þá hófst hann þegar handa
við að semja Eddu III: Ragnarök, en dó frá því
óloknu árið 1968 og fjórða verkið sem hafði
undirtitilinn Endurreisn er ekki til,“ segir Árni
Heimir og bendir á að af Eddu III séu til rúmar
200 bls. í partítúr sem jafngildi rúmlega 20 mín-
útum af tónlist eða um þriðjungi verksins.
„Edda III er eitthvað það áhugaverðasta sem
Jón samdi. Hann var hamfaratónskáld í sinni
listsköpun. Það fór honum mjög vel að túlka eld-
gos, jarðskjálfta og endalok heimsins, svo þarna
var hann virkilega í essinu sínu. Vonandi fást
þessar 20 mínútur einhvern tímann fluttar og
áhrifamikið verður í miðjum heimsendi að ær-
andi þögnin taki við þar sem dauðinn læsti klóm
sínum í Jón Leifs,“ segir Árni Heimir og dregur
ekki dul á að í Eddu birtist ein stórhugaðasta
tilraun sem nokkurt íslenskt tónskáld hafi
nokkru sinni látið sér til hugar koma.
Samið fyrir alþjóðamarkað
Að sögn Árna Heimis voru engar forsendur á
Íslandi til að flytja Eddu þegar Jón lauk við
fyrri hluta hennar tvo. „Hann samdi þessa
óratóríu í raun fremur fyrir alþjóðamarkað.
Hann var alltaf að reyna að útskýra Ísland,
íslenska menningu og hið norræna eðli fyrir
útlendingum. Jón hafði mikla trú bæði á sjálfum
sér og efniviðnum og það skín mjög rækilega í
gegn í þessu verki,“ segir Árni Heimir og tekur
fram að það þurfi mikið hugrekki fyrir ungan
Íslendinginn að láta sér detta í hug að keppa við
Wagner á heimavelli.
„Edda er að einhverju leyti hugsuð sem svar
Jóns við eða leiðrétting á Niflungahring Wag-
ner. Honum fannst Wagner hafa misskilið hið
norræna eðli, eins og hann orðaði það sjálfur, og
að tónlistin í Niflungahringnum væri of suðræn
og veikgeðja,“ segir Árni Heimir og tekur fram
að mikill áhugi Þjóðverja á norrænni menningu
á árunum fyrir seinna stríð hafi vafalítið veitt
Jóni Leifs byr í seglin.
Spurður hvort líklegt megi telja að það hafi
verið Jóni áfall að fá Eddu aldrei flutta meðan
hann lifði svarar Árni Heimir því játandi. „Og
ekki bara Edda, heldur að hann skyldi ekki fá
að heyra öll sín stærstu verk, þeirra á meðal
Baldur sem byggir líka á norrænni goðafræði.
Þau verk sem fengust flutt, þeirra á meðal
Sögusinfónían og tveir kaflar úr Eddu I í Dan-
mörku, fengu afleitar viðtökur, sem dró veru-
lega úr honum kjarkinn svo hann gafst um tíma
upp á Eddu II,“ segir Árni Heimir.
Þegar Edda I var frumflutt í heild og tekin
upp 2006 vakti það heimsathygli og fékk verkið
góða dóma. Spurður hvort Jón hafi verið svona
langt á undan sinni samtíð bendir Árni Heimir á
að viðtökur í tónlistarheiminum hafi breyst.
„Andrúmsloftið á eftirstríðsárunum var mjög
einstrengingslegt. Í dag er fólk miklu opnara
fyrir ólíkum stílum og straumum sem gagnast
tónskáldum á borð við Jón Leifs og aðra
utangarðsmenn í tónlist, sem eru einir á báti í
sínum stíl og sköpun. Það er meiri þolinmæði
fyrir slíkum höfundum í dag en var fyrir 40-50
árum,“ segir Árni Heimir og dregur ekki dul á
að stíll Jóns Leifs sé mjög sérstakur. „Þessi ein-
strengingslegi, kaldhamraði fornstíll í tónlist
átti alls ekki upp á pallborðið. Á eftirstríðs-
árunum var að líka illa séð að tónskáld væru að
semja tónlist sem flokkaðist sem þjóðleg, enda
hafði þriðja ríkið litað svo um munar skoðanir
manna á þess háttar list.“
Á mörkum þess gerlega
Árni Heimir mun fræða gesti um Eddu á kvöld-
stund sem Vinafélag Sinfóníuhljómsveitar
Íslands stendur fyrir í Kaldalóni miðvikudaginn
21. mars kl. 20 og er aðgangur ókeypis. Þar
hyggst hann sýna áður óbirtar skissur Jóns af
verkinu og ræða við Hörð Áskelsson, stjórn-
anda Schola cantorum. „Markmið mitt er að
veita áheyrendum ákveðna lykla að völundar-
húsinu. Það er svo margt við þetta verk og til-
urð þess og hvernig Jón vinnur það sem er mjög
áhugavert. Þó að Jón mætti andstöðu bæði hér
heima og erlendis meðan hann lifði var hann
alltaf viss um það að tónlist hans yrði betur tek-
ið eftir hans dag og að hann myndi einhvern
tímann hljóta uppreisn æru. Þess vegna geymdi
hann öll gögn. Hann var allt að því manískur
bréfaskrifari og skissaði tónhugmyndir á allt frá
nótnapappír til reikninga og matseðla. Allt er
þetta varðveitt í Þjóðarbókhlöðu. Margt áhuga-
vert má lesa úr skissum, bréfum og pári Jóns
sem tengist verkinu,“ segir Árni Heimir, en
þess má geta að í liðinni viku var, í tengslum við
frumflutninginn, í Þjóðarbókhlöðunni opnuð
sýning þar sem sýnd eru nótnahandrit að Eddu
II, textaskissur, bréf og annað sem tengist
verkinu og stendur sýningin til áramóta.
„Edda II er í sex köflum. Þetta eru í raun
karakterlýsingar á persónum goðafræðinnar.
Óðinn fær fyrsta kaflann og í framhaldinu eru
kaflar helgaðir sonum hans, ásynjum, val-
kyrjum og nornum. Hin dramatíska atburðarás
fer í raun ekki af stað fyrr en í Eddu III þegar
heimurinn ferst,“ segir Árni Heimir. Aðspurður
segir hann Eddu II taka um klukkutíma í flutn-
ingi, sem sé langt miðað við eitt tónverk. „En
erfiðleikagráðan er samt ekki í neinu samræmi
við lengdina,“ segir Árni Heimir og bendir á að
tónskáldið geri ótrúlegar kröfur til kórflytjenda
sinna sem birtist jafnt í tónvídd og hröðum
textaflutningi sem sé á mörkum þess gerlega.
„Þó að Jón mætti andstöðu bæði
hér heima og erlendis meðan hann
lifði var hann alltaf viss um það að
tónlist hans yrði betur tekið eftir
hans dag og að hann myndi ein-
hvern tímann hljóta uppreisn æru.
Þess vegna geymdi hann öll gögn,“
segir Árni Heimir Ingólfsson.
Morgunblaðið/Kristinn Magnússon
Stóra lífsverk Jóns Leifs
Óratórían Edda II: Líf guðanna eftir Jón Leifs verður heimsfrumflutt á tónleikum Sinfóníuhljómsveitar Íslands á föstudag.
Árni Heimir Ingólfsson tónlistarfræðingur segir frá tilurð verksins og hugmyndafræði tónskáldsins.
Silja Björk Huldudóttir silja@mbl.is
’Edda er að einhverju leytihugsuð sem svar Jóns við eðaleiðrétting á Niflungahring Wag-ner. Honum fannst Wagner hafa
misskilið hið norræna eðli, eins
og hann orðaði það sjálfur, og að
tónlistin í Niflungahringnum
væri of suðræn og veikgeðja.
Jón Leifs