Fréttablaðið - 16.02.2019, Blaðsíða 98

Tónlistarfræðingurinn Árni Heimir Ingólfsson hefur rannsakað tvö íslensk söngbókarbrot frá 16. öld sem varð-veitt eru í Konungs-
bókhlöðu í Stokkhólmi. Í nýjasta
hefti Griplu er að finna grein eftir
hann um þessi söngbókarbrot.
Árni Heimir segir að rannsóknin
á þessum brotum fylli að nokkru
leyti upp í eyðu sem hafi verið í tón-
listarsögu Íslands á 16. öld. Spurður
hvenær hann hafi fyrst frétt af
þessum söngbókarbrotum segir
Árni Heimir: „Fyrir nokkrum árum
spurði mig Einar G. Pétursson, pró-
fessor á Árnastofnun, hvort ég hefði
frétt af Grallarabroti sem væri í Kon-
ungsbókhlöðunni í Stokkhólmi. Ég
kom af fjöllum og hann benti mér
á skrá sem Jón Samsonarson gerði
á sínum tíma um íslensk handrit
sem geymd eru þar. Forvitni mín
vaknaði svo ég fór til Stokkhólms
og sá að þetta brot var enn merki-
legra en ég hafði haldið. Þarna var
sem sagt ekki einhver að skrifa upp
úr sálmabókinni (Grallaranum)
sem Guðbrandur Þorláksson gaf út
á Hólum árið 1594 og var undirstaða
messusöngs hér í mörg hundruð ár.
Þetta var eldra brot sem hafði aldrei
komið út á prenti.
Þegar ég fór að kanna þetta betur
uppgötvaði ég annað handritsbrot
sem geymdi að hluta til sama efni
og hafði heldur aldrei verið gefið
út á prenti. Þetta leiddi til verkefnis
sem við Svanhildur Óskarsdóttir
vinnum að sem snýst meðal ann-
ars um að kanna hvað var að gerast
í tónlist og kirkjusöng frá því að
lúterskur siður var lögtekinn í Skál-
holti árið 1541 og þar til Grallarinn
kom út 1594. Kirkjusöngur fór fram
með ýmsum hætti á meðan ekki var
búið að gefa út opinbera söngbók,
og við vitum að það var ósamræmi
milli biskupsdæmanna um það
hvað var sungið. Svo að segja engar
nótur hafa varðveist frá þessum
tíma, sem er að mörgu leyti skiljan-
legt því um leið og Guðbrandur
Þorláksson gaf út Grallarann urðu
eldri handrit úrelt. En á þessu ríf-
lega 50 ára tímabili urðu auðvitað
til ýmsar lausnir, og meðal annars
hefur einhver tekið sig til og þýtt
gamla kaþólska sléttsönginn yfir
á íslensku. Það eru engin lúthersk
sálmalög í þessum brotum heldur er
um að ræða kaþólskt efni á íslensku.
Þetta er býsna óvenjulegt og sýnir að
einhverjir hafa viljað halda í gamlar
hefðir.“
Notuð í umslög og bókband
Árni Heimir er spurður af hverju
þessi brot hafi ratað til Stokkhólms
en ekki varðveist hér á landi. „Í
Stokkhólmi á 17.
öld var gert tölu-
vert af því að safna
saman, rannsaka
og gefa út gamlar
íslenskar sögur.
Íslendingar voru
ráðnir til sænska
Fornfræðaráðsins
til að rannsaka
g a m l a r b ó k-
menntir og tóku
með sér handrit
þangað út. Eng-
inn hafði áhuga
á þessum söng-
b ó k a r b r o t u m
sem voru algjör-
lega ónýtt efni
í huga 17. aldar
manna. Þannig
að þeir notuðu þau fyrir umslög og
í bókband. Þess vegna eru handritin
mjög tætt og illa útlítandi og sumt
þar er nánast ólæsilegt.
Þessi brot fylla að einhverju leyti
upp í 50-60 ára gat í tónlistarsögu
okkar. Við vitum hvernig tónlist
fór fram í kirkjum þar til kaþólskur
siður lagðist af, þá urðu ótal messu-
söngsbækur úreltar á augabragði.
Við vitum líka að sálmasöngur í
anda Lúters var innleiddur að fullu
þegar Grallarinn kom út. Hvað gerð-
ist þar á milli hefur verið óljóst en
við erum smám saman að fylla upp
í þá eyðu. Kannski koma svo ein-
hvern tímann fleiri handrit í ljós.“
Sýnisbók á leiðinni
Árni Heimir segir næsta skref hjá sér
vera að skoða handritauppskriftir af
Grallaranum. „Þegar einhver skrifar
upp prentaða bók, þá er hann um
leið orðinn ritstjóri efnisins og
getur sleppt því sem hann hefur ekki
áhuga á og tekið eitthvað annað inn.
Við eigum tólf handritauppskriftir
af Grallaranum og það er áhugavert
í menningarsögulegu samhengi að
bera þær saman, skoða að hvaða
leyti þær eru líkar og að hvaða leyti
ólíkar og sömuleiðis að hvaða leyti
handritin spegla aðstæður sem þau
verða til í. Það er ótrúlega gaman
að rannsaka þessa gömlu tónlistar-
menningu okkar enda er enn svo
margt ókannað hvað varðar tónlist
á Íslandi fyrr á öldum.“
Árni Heimir er síðan að skrifa
bók, sýnisbók íslenskra nótnahand-
rita frá 1100-1800, sem kemur út hjá
Crymogeu í haust.
Söngbókarbrot
sem fylla
upp í eyðu
Árni Heimir Ingólfsson tónlistarfræðingur
segir að rannsókn sín fylli upp í eyðu sem
hafi verið í tónlistarsögu Íslands á 16. öld.
„Forvitni mín vaknaði svo ég fór til Stokkhólms,“ segir Árni Heimir. FRÉTTABLAÐIÐ/SIGTRYGGUR ARI
Mynd af
söngbókar-
handriti sem
Árni Heimir
hefur rann-
sakað. Það
virðist hafa
verið notað
í bókband
og ber þess
merki. 
Kolbrún
Bergþórsdóttir
kolbrun@frettabladid.is
ÞAÐ ERU ENGIN
LÚTERSK SÁLMALÖG Í
ÞESSUM BROTUM HELDUR ER
UM AÐ RÆÐA KAÞÓLSKT EFNI Á
ÍSLENSKU. ÞETTA ER BÝSNA
ÓVENJULEGT OG SÝNIR AÐ
EINHVERJIR HAFA VILJAÐ
HALDA Í GAMLAR HEFÐIR.
AÐALSTRÆTI · AUSTURSTRÆTI · LÆKJARTORG · SKÓLAVÖRÐUSTÍGUR · LAUGAVEGUR · HLEMMUR · BORGARTÚN · SUÐURLANDSBRAUT · KRINGLAN · HAMRABORG · SMÁRALIND · AKUREYRI
Takk fyrir að leyfa okkur að vera
með þér á hverjum degi.
TAKK
*Könnun Zenter frá september 2018.
Tilboðið gildir út mars 2019.
Við erum ótrúlega glöð yfir því að kaffið okkar sé uppáhalds-
kaffi þjóðarinnar! Til að sýna þakklæti okkar í verki bjóðum við
þér að koma á eitt af kaffihúsum okkar með topp af Te & Kaffi
kaffipakka og fá í staðinn kaffibolla að eigin vali.
KAFFIÐ OKKAR ER UPPÁHALDSKAFFI
ÍSLENDINGA*– MÁ BJÓÐA ÞÉR BOLLA?
1 6 . F E B R Ú A R 2 0 1 9 L A U G A R D A G U R44 M E N N I N G ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð
1
6
-0
2
-2
0
1
9
0
4
:0
7
F
B
1
1
2
s
_
P
1
1
1
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
1
2
s
_
P
0
9
8
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
1
2
s
_
P
0
0
2
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
1
2
s
_
P
0
1
5
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 2
2
5
7
-0
B
9
0
2
2
5
7
-0
A
5
4
2
2
5
7
-0
9
1
8
2
2
5
7
-0
7
D
C
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
1
B

F
B
1
1
2
s
_
1
5
_
2
_
2
0
1
9
C
M
Y
K