Morgunblaðið - Sunnudagur - 21.10.2018, Page 30

30 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 21.10. 2018
Þ
að geta verið ríkulegar ástæður til að
birta fréttir sem byggjast á ónafn-
greindum en þó „traustum heim-
ildarmönnum“, sérstaklega þegar
þannig háttar til að ella lægju þær í
þagnargildi öllum til ógagns. En það
eitt dugar þó ekki til. Lög landsins bjóða að um til-
tekin efni skuli ríkja trúnaður. Iðulega þykja al-
mannahagsmunir leiða til þess en friðhelgi persónu-
legra upplýsinga er einnig ofarlega á blaði og á að
vera það.
Þar með gætu þó verið atriði sem meiningarmunur
væri um, hvort heima ættu uppi á borði fremur en of-
an í læstri skúffu og hvort nokkur hefði raunverulega
hagsmuni af því pukri. Flest sem varðar einkahags-
muni manna hlýtur þó að falla sjálfkrafa undir trúnað
og þarf þá í hverju tilviki að rökstyðja það sem ekki
eigi að njóta hans. Því auðvitað getur slík friðhelgi
stangast á við önnur gild sjónarmið og jafnvel laga-
reglur.
Fjölskylda hvers og eins á að vera friðhelg og þá
meðal annars gagnvart utanaðkomandi áreitni og
jafnvel ónotum. Um það verður varla deilt.
Meginregla og undantekningarnar
En jafnvel í þeim ranni geta komið til frávik. Til dæm-
is þegar haldgóðar vísbendingar berast til réttra yfir-
valda um að ekki sé allt með felldu í því skjóli og því sé
óhjákvæmilegt og skylt að bregðast við. Þar geta
sjónarmið um barnavernd komið til, ofbeldishætta og
fleira í þeim dúr. Fái fjölmiðill pata af slíkum málum
væri það misnotkun af hans hálfu að velta sér upp úr
því enda veruleg hætta á því að vandi þeirra sem veik-
astir eru, særindi og sorg myndi aukast en ekki
minnka. Í þess háttar tilvikum er fjölmiðill ekki í öðru
hlutverki en hver annar og ber að gera réttum aðilum
kunnugt um hvers hann hefur orðið áskynja.
Verði á hinn bóginn ljóst að yfirvöldin bregðist ekki
við gætu aðstæður breyst.
Gæðaflokkar heimilda margir
Þegar fjölmiðill vitnar í heimild „sem hann telur
áreiðanlega“ verður slík yfirlýsing að vera annað og
meira en þekktur og handhægur frasi. Hin „trausta
og áreiðanlega heimild“ ber enga raunverulega
ábyrgð. Hún kemur sínum upplýsingum áfram og er í
framhaldinu ósýnileg á hverju sem gengur. (Ómerkir
fjölmiðlar skálda upp „heimildarmenn“ eða vitna til
„áreiðanleika og trausts“ þótt sú einkunn sé óverð-
skulduð.)
Það hlýtur að koma til álita að fjölmiðlar, sem þó
telja heimildarmenn sína trausta, áskilji sér rétt til að
afhjúpa þá ef á daginn kemur að farið var vísvitandi
rangt með. Fjölmiðillinn hefur þá verið misnotaður og
réttilega tapað trúverðugleika. Það er svo sem nógu
vont. En annað er mun verra. Þeir sem komu við sögu
í óvandaðri frétt kynnu að standa meiddir eftir og að
ósekju og almenningur hefði verið blekktur. Vafalaust
er að fjölmiðillinn bakar sér ábyrgð ef frétt frá
„traustri heimild“ reynist röng að öllu eða verulegu
leyti. Fjölmiðillinn getur þó naumast afhjúpað sína
heimild nema hafa áður gert sannanlegan fyrirvara
um slíkt.
Hitt er annað
Önnur sjónarmið eru uppi ef birt frétt er efnislega
rétt, þótt þeir sem koma við sögu telji sig hafa haft
hagsmuni af því að trúnaður ríki og þá jafnvel lög-
varða hagsmuni. Þarna getur þó verið mjótt á mun-
um. Því er mjög hampað að þeir sem leki upplýsingum
þurfi að hafa sterka lögvarða stöðu. Rök geta vissu-
lega staðið til þess, en þar eru einnig álitamál. Verði
starfsmaður var við að lögbrot séu framin á hans
vinnustað er honum ekki rétt að þegja um það. Öðru
nær. Við eðlilegar aðstæður væri réttast að gera for-
svarsmönnum á staðnum aðvart, nema þeir eigi hugs-
anlega sjálfir hlut að máli, en ella réttum yfirvöldum.
En hin tilvikin eru einnig til, að réttlætanlegt sé að
koma upplýsingum til þeirra sem treysta má til að
lyfta hulunni af þeim.
Fjölmiðlar og einstakir starfsmenn þeirra verða
iðulega varir við að beint sé til þeirra upplýsingum og
margt bendi þá til að eitthvað annað hangi á þeirri
spýtu. Þetta á einnig við um fréttir sem snerta ekki
þann sem kemur fréttum á framfæri eða hans vinnu-
stað. Stundum glittir í eða kemur fljótlega í ljós að
samkeppni af einhverju tagi sé undirrótin að upplýs-
ingagjöfinni.
Fjölmiðlafólk er því vart um sig og þarf að vera það.
En um leið er það vakandi og þarf ekki síður að vera
það. Það má vel vera að rétt sé, þarft eða eðlilegt að
koma frétt á framfæri þótt tilgangur þess sem miðlar
upplýsingum sé misgöfugur og jafnvel fast að því ann-
arlegur. Þá er reynt að kanna t.d. með því að fá upp-
lýsingar annars staðar frá einnig, hvort meiri hags-
munir kunni að víkja þeim sem minni eru til hliðar.
En það kemur fyrir jafnt hér á landi sem annars
staðar að fjölmiðlar gleymi því að þeir eru ekki hlut-
lausir dómstólar og hafa ekki þær heimildir sem
stundum þarf til að leita megi af sér allan grun. Og
umfram allt þá hafa fjölmiðlar eðli málsins samkvæmt
oftast nær mjög takmarkaðan tíma.
Þeir fínustu féllu á öllum prófum
Nýlega sást til fjölda fjölmiðla erlendis, sem löngum
hafa talið sig eiga rétt á að teljast virtir og vandaðir,
leggja sig alla fram í baráttu fyrir því að sannfæra al-
menning um sekt einstaklings þar sem að honum
hefði ekki tekist „að sanna sakleysi sitt“ þótt á því
hefði hann engin tök. Fjölmiðlarnir báru fyrir sig að
sakirnar sem á viðkomandi væru bornar væru ekki til
athugunar fyrir almennum dómstóli heldur aðeins hjá
dómstóli götunnar. Þar gilti ekki reglan um að sanna
yrði sök sem borin væri á mann. Fyrir dómstólunum
væri verkefni ákærandans að sanna sök og tækist
honum það ekki sæti hann uppi með að hafa borið sak-
lausan mann sökum. Þrír aðilar buðu sig fram í krafti
þess að hafa orðið fyrir skaða af hálfu þessa ein-
staklings. Hvað eina var strax tekið sem þýðingar-
mikið innlegg því að væru tilvikin fleiri en eitt og fleiri
en einn ásakandi þá væri komið upp „mynstur“ hjá
þeim sem ætti í hlut.
Fljótlega varð þó ljóst að ekki var heil brú í sakar-
giftum tveggja aðila af þremur. Samt töngluðust
„virtir fjölmiðlar“ á því áfram af pólitískri blindu að
viðkomandi yrði að afsanna ruglið! Allir sem einn
sögðu þeir frá fyrsta degi að ásakanir þess ákæranda
sem eftir stóð væri mjög trúverðugar og höfðu þá
hvorki séð til hans eða heyrt!
Skringilegt var að sjá hvernig þessir fjölmiðlar
Ásökun er lokadómur.
Stytting vinnuviku er
gallalaus. Það er líka
lokadómur
’
Ekki hafði verið athugað hvað það
myndi þýða ef vinnuvikan myndi nú
verða stytt í t.d. 30 stundir á viku. Þótt það
hafi ekki verið rannsakað má með öllum
fyrirvörum giska á að starfsmenn hefðu þá 5
fleiri stundir fyrir sig en þeir hafa með stytt-
ingu niður úr 40 í 35. Og auðvitað yrði að
gera ráð fyrir óbreyttum launum þrátt fyrir
þá styttingu líka „en óbreytt laun eru alltaf
forsendan“.
Reykjavíkurbréf19.10.18