Skessuhorn - 23.09.2015, Side 24

MIÐVIKUDAGUR 23. SEPTEMBER 201524
Eins og góð kona spurði: „Verð-
ur líf húss þá fyrst virði þegar það
er ekki lengur?“ Í sjávarþorpi eins
og Skipaskaga þá kúrðu upphaf-
legu kotin niður við sjávarkambinn.
Sjávargatan var því stutt niður í vör-
ina, til hagræðis fyrir íbúana. Bæirn-
ir báru nöfn þó ekki væru þeir stór-
ir um sig eða endingargóðir. Mar-
bakkinn bar nafn sitt með rentu, var
upphaflega byggður á sjávarbakkan-
um; næsti bær með þessu nafni var
reistur ofar í jarðarpartinum og sá
þriðji efst, þ.e. við Vesturgötuna.
Fræðimaðurinn
Helgi Sigurðsson
Hús var fyrst byggt á Marbakka á
Akranesi árið 1884 af þeim víðfræga
listamanni Helga Sigurðssyni síðast
presti á Melum í Melasveit, en Mar-
bakki tilheyrir Vesturgötunni og er
nú hús nr. 85 við götuna. Bær Helga
var upphaflega 16,5 m2 að stærð,
portbyggður ásamt kjallara og 1,9
m skúr við endann; metinn á 800 kr.
Helgi flytur inn árið eftir 1885, þá
70 ára að aldri, en hann lést þar árið
1888, 73 ára. Helgi hafði verið giftur
Valgerði Pálsdóttur og áttu þau fjög-
ur börn en skildu árið 1854. Hann
bjó síðar með Jóhönnu Guðmunds-
dóttur og eignuðust þau tvo syni en
hún fór svo með þá til Vesturheims
1883. Upphaflega búa á Marbakka
auk séra Helga, Rósa Árnadóttir,
dóttir áðurnefndrar Jóhönnu, eig-
inmaður Rósu, Magnús Einarsson
og Jóhannes sonur þeirra, eins árs. Í
lok árs 1885 er einnig kominn þang-
að Einar Þorfinnsson, faðir Magn-
úsar, 69 ára að aldri. Fyrsta árið eru
því búandi í þessum litla bæ fimm
manneskjur, en Magnús mun hafa
flust til Vesturheims árið 1892 ásamt
fjölskyldu sinni. Magnús hefur verið
allvel greindur. Má sjá það á nokkr-
um endurminningum, sem hann rit-
ar í Lögberg 29. maí 1930, þá nær
áttræður að aldri. Jóhanna Guð-
mundsdóttir mun hafa verið gjörvu-
leg kona ásýndum og vel verki farin,
t.d. ágæt saumakona. En hún mun
hafa þótt nokkuð laus í rásinni og
gefin fyrir karlmennina, ef marka
má af því að hafa átt börn með fjór-
um mönnum. Sagt er að hreppstjór-
inn í Kolbeinsstaðahreppi, Sigurður
Helgason faðir séra Helga, hafi átt
að gera þessa vísu um Jóhönnu:
Fallega Jóka fötin sker
sem fagrir saumar prýða.
En stakkinn handa sjálfri sér
síst hún kann að sníða.
Eftir útskrift frá Bessastaðaskóla
árið 1840 fór Helgi Sigurðsson til
náms í Kaupmannahafnarháskóla
og lagði fyrst stund á lögfræðinám
en síðar læknisfræði, lauk hann því
námi en tók ekki próf, sakir veik-
inda móður sinnar og kom hann
heim árið 1846. Auk háskólanáms-
ins lærði hann myndlist við Kun-
stakademiet í þrjú ár og eru ýmsar
teikninga hans varðveittar. Það var
hann sem teiknaði vangamynd af
Jónasi Hallgrímssyni á líkbörun-
um sem Sigurður Guðmundsson
teiknaði síðan eftir. Hann varð líka
fyrstur Íslendinga til að læra ljós-
myndun með daguerre-aðferð og
fékkst nokkuð við myndatökur en
engar myndir hans hafa varðveist.
Helgi samdi einnig rit um örnefni
og bragfræði íslenskra rímna.
Helgi var mikill áhugamaður
um forngripi og þjóðminjar og átti
þátt í stofnun Forngripasafnsins
ásamt Sigurði málara Guðmunds-
syni, en eftir að Sigurður hafði
hvatt til stofnunar forngripasafns
reið Helgi á vaðið og gaf fimmtán
forngripi sem hann átti til safnsins
í janúar 1863 og voru það fyrstu
munirnir sem Forngripasafnið
eignaðist, en það var stofnað 24.
febrúar 1863. Einnig mun hann
hafa safnað á þriðja hundrað gripa,
sem safnið eignaðist síðar.
Um Helga Sigurðsson má segja
eins og Stephan G. Stephansson
sagði í vísunni frægu:
Löngum var ég læknir minn,
lögfræðingur, prestur,
smiður, kóngur, kennarinn,
kerra, plógur, hestur.
Magnús Helgason og
sjóslysið í Krókalóni
Eftir Magnús Einarsson og sr.
Helga kemur að Marbakka 1899
mikill dugnaðarmaður, Magn-
ús Helgason og kona hans Guð-
rún Jónsdóttir. Þau voru hin mestu
myndarhjón og dugnaðarfólk en
fátæk, enda var þá og höfðu ver-
ið hin mestu erfiðleika- og harð-
indaár. Guðrún var vel greind, vel
vinnandi og hin glæsilegasta kona.
Samvista þeirra hjóna naut ekki
lengi, því hann drukknaði eins og
fleiri sjómenn af Akranesi á þessum
árum. Skeði það rétt við bæjardyr
Guðrúnar og barnanna, því hann
drukknaði í Krókasundi, þann 5.
maí 1894. Þess má geta hér að elsti
sonur þeirra hjóna, Helgi, drukkn-
aði 8. mars 1902. Hann var efnis-
maður og ætlaði að fara að vinna
fyrir heimili móður sinnar þegar
hann drukknaði. Jón Sigurðsson
frá Haukagili orti falleg eftirmæli
um Helga undir nafni móðurinnar.
Önnur börn Magnúsar og Guðrún-
ar voru Skarphéðinn, síðar bóndi í
Dagverðarnesi í Skorradal og dæt-
ur tvær, Þórdís og Gunnvör, sem
síðar áttu heima í Reykjavík.
Býlið Marbakki stóð á þessum
árum alveg fram við sjó eins og
títt var á árabátaöld á Skaganum,
og var vörin rétt fram af bænum.
Laugardaginn 5. maí 1894 var gott
veður og reru allir bátar. Fyrir ein-
um þeirra var Magnús Helgason og
hafði hann með sér sex háseta. Þeir
fiskuðu vel um daginn og var bátur-
inn orðinn talsvert hlaðinn. Veður
hélst sæmilegt, en þó hleypti hann
upp kviku og var kominn talsverð-
ur súgur við land þegar þá bar heim
undir vörina. Guðrún húsfreyja á
Marbakka var úti með börn sín og
horfði á bátinn nálgast. En rétt fyr-
ir utan lendinguna kom alda á bát-
inn og reið yfir hann. Fyllti bátinn
þá í einu vetfangi og sökk hann eins
og steinn. Mennirnir sem drukkn-
uðu með Magnúsi voru bræður
tveir, Jón og Bjarni Halldórssynir
frá Brúarreykjum í Stafholtstung-
um; var Jón 24 ára en Bjarni 21 árs,
báðir efnismenn. Þriðji maðurinn
var Gamalíel Guðmundsson frá Ár-
dal, en þá til heimilis á Marbakka;
hann var 34 ára, ókvæntur, en átti
unnustu, Guðrúnu og með henni
tvö börn. Fjórði maðurinn var
Kristinn Guðmundsson frá Götu-
húsum, 23 ára. Þeir sem björguð-
ust voru Sigmundur Þorsteinsson
frá Gróf í Reykholtsdal og Halldór
Jóelsson frá Uppsölum í Norður-
árdal. Um þessa atburði og ýmis
sérkennileg atvik sem þeim tengj-
ast má lesa greinar, skráðar af Árna
Óla, fyrst í Lesbók Mbl. 23. apríl
1961, og síðar í Borgfirzkri blöndu
(1978), 2. hefti , bls. 148. Grein-
arnar bera heitið „Ókunnur gest-
ur á Búðum“.
Magnús Helgason starfaði með
Æfingafélaginu á Akranesi og átti
m.a. mikinn þátt í því að Akra-
neskirkju var valinn sá staður sem
hún var byggð á, en honum ent-
ist ekki aldur til að sjá þann draum
sinn rætast, því hann drukknaði
þetta sama vor eins og áður sagði.
Lesa má tillögu Magnúsar í bók
Gunnlaugs Haraldssonar „Akra-
neskirkju“ (bls. 128). Eftir slys-
ið lét hreppstjórinn selja húsið á
Marbakka og ráðstafa því sem fé-
mætt var og tvístra fjölskyldunni,
án þess að ráðgast um það við
Guðrúnu húsfreyju. Minningin
um þessar ráðstafanir sem og slys-
ið leið syninum Skarphéðni aldrei
úr minni. Sjóslys á Akranesi á ára-
bátaöldinni voru tíð, bátarnir litl-
ir og oft ofhlaðnir. Drukknuðu því
oft dugmiklir sjósóknarar og afla-
Minningar sem tengjast Marbakka á Akranesi
Þessi mynd er tekin úr kirkjuturninum af Árna Böðvarssyni, ljósmyndara, líklega um eða uppúr 1915. Húsin hérna megin Vesturgötunnar eru frá vinstri Neðra-Bjarg,
Efra-Bjarg og Setberg. Handan götunnar frá vinstri er Marbakki, Jörfi, Svalbarði (sést í það bak við Setberg), og líklega Kothús lengst til hægri. Skúrinn með flata þakinu
fast við götuna var steinsteypt kartöflugeymsla sem tilheyrði Setbergi. Þetta Marbakkahús var rifið, þegar nýja húsið var byggt. Jörfi, sem var byggður á árunum fyrir
1911 var fluttur fyrir Hvalfjörð og í Bráðræðisholtið í Reykjavík uppúr 1980. Þar sómir það sér ágætlega sem hús nr. 11 við Lágholtsveg. Ljósmyndasafn Akraness.
Séra Helgi Sigurðsson var fæddur á
Ísleifsstöðum á Mýrum 2. ágúst 1815,
en lést á Marbakka 13. ágúst 1888.
Sr. Helgi var fjölhæfur listamaður, var
prestur að aðalstarfi, en gegndi auk
þess um tíma sýslumannsembætti í
Mýrasýslu; þótti góður læknir, málari
og ljósmyndasmiður. Hann bjó á Mar-
bakka frá 1885 til d.d. Báðir synir hans
með Jóhönnu Guðmundsdóttur, þeir
Jóhannes og Lárus voru ljósmyndarar
vestanhafs. Ljósmyndasafn Akraness.
Ekkjan á Marbakka Guðrún Jóns-
dóttir með son sinn Helga Kristjáns-
son, sem hún átti með seinni manni
sínum Kristjáni Guðmundssyni. Aftari
röð frá vinstri: Þórdís, Skarphéðinn
og Gunnvör Magnúsarbörn. Konungl.
Hirðfotograf P. Brynjólfsson,
Reykjavík.
Ármann Þórðarson (1868-1929)
frá Fiskilæk í Melasveit. Ármann
vann að smíði Akraneskirkju allan
byggingartímann og lærði þá iðn hjá
yfirsmiðnum Guðmundi Jakobssyni.
Ármann bjó á Marbakka frá 1895 til
1902 eða 1903 er hann fór til Vestur-
heims. Fyrri kona hans var Steinunn
Þórðardóttir frá Leirá (d. 1904), en
síðari kona hans Sólveig Thorvalds-
son.
Ljósmynd: Sigfús Eymundsson.
Ljósmyndasafn Akraness.
Hjónin á Marbakka Einvarður Guðmundsson, sjómaður og Guðrún Sigurðar-
dóttir. Einvarður var fæddur á Tyrfingsstöðum í Innrahólmshverfinu 20. júní
1887, d. 1. marz 1941. Guðrún var frá Akrakoti, f. 11. jan.1887, d. 25. sept.
1942. Myndir í eigu Christel Einvarðsson.