Sveitarstjórnarmál - jún. 2019, Blaðsíða 14

14
SVEITARSTJÓRNARMÁL
Mikil mannvirki
Óhætt er að segja að ásýnd og
bæjarbragur Akraness hafi gerbreyst
með tilkomu Sementsverksmiðjunnar.
Gamla byggðin í litla sjávarþorpinu féll
skyndilega í skuggann af hinum miklu
mannvirkjum verksmiðjunnar sem þóttu
gríðarstór á sínum tíma. Efnisgeymslan
ein og sér var um 93.000 rúmmetrar og
var lengi stærsta bygging á Íslandi.
Atvinnusaga Akraness var skrifuð upp á
nýtt. Karlar í bænum sem áður höfðu sótt
sjóinn og sinnt ýmsum öðrum störfum
flykktust til starfa í Sementsverksmiðjunni,
fyrst við byggingu hennar og síðan við
framleiðslu. Þegar mest var störfuðu
um 180 manns í verksmiðjunni, auk
fjölda afleiddra starfa. Í augum þeirra
fjölmörgu sem komu sjóleiðina uppá
Skaga fyrir daga Hvalfjarðarganga var
Sementsverksmiðjan hin sanna ásjóna
bæjarins.
Akranes eða Örfirisey
Árið 1947 setti Alþingi lög um byggingu
Sementsverksmiðju og var lengi vel
áformað að hún skyldi rísa í Önundarfirði.
Ákvæði um það var þó tekið út áður en
frumvarpið varð að lögum. Einnig kom
um tíma til greina að verksmiðjan risi í
Patreksfirði, Örfirisey eða Geldinganesi.
Á endanum stóð valið á milli Örfiriseyjar
og Akraness. Akranes varð fyrir valinu og
réði þeirri ákvörðun ekki síst eindreginn
vilji bæjaryfirvalda til þess að verksmiðjan
risi þar. Buðu þau ríkinu lóð án allra
kvaða eða kostnaðar ásamt nauðsynlegri
landfyllingu, hafnaraðstöðu, vatn,
rafmagn og fleiri hlunnindi, samkvæmt
frásögn Árbókar Akraness 2017 af
aðdraganda þess að verksmiðjan reis á
Akranesi. Útreikningar á framleiðslu- og
dreifingarkostnaði voru Akranesi í vil. Auk
þess fannst mikið magn af skeljasandi
suðvestur af Akranesi sem þótti henta til
framleiðslunnar.
Spor í atvinnusögunni
Framkvæmdir við byggingu
verksmiðjunnar hófust af krafti í maí
1956 og var hornsteinn lagður að henni
á vígsludaginn 14. júní 1958. Þótti
talsvert afrek á sínum tíma að ljúka
framkvæmdum á svo skömmum tíma.
Framleiðsla á sementi hófst síðla árs
1958.
Bygging Sementsverksmiðju ríkisins og
framleiðsla hennar átti síðan drjúgan
þátt í að efla og auka varanlega
mannvirkjagerð á Íslandi, svo sem
húsbyggingar, hafnarmannvirki, vegi
og margt fleira. Verksmiðjan markar
óneitanlega spor í atvinnusögu Akraness
og raunar landsins alls. Metárið 2007
framleiddi verksmiðjan 153.000 tonn
af sementi. Á næstu árum minnkaði
framleiðslan hratt og árið 2012 var henni
hætt.
Lóðin endurheimt
Bæjaryfirvöld á Akranesi lögðu ríkinu
til um sjö hektara lands undir byggingu
verksmiðjunnar á sínum tíma. Þegar ljóst
var upp úr aldamótum 2000 að ríkið færi
frá rekstrinum og verksmiðjan yrði seld
einkaaðilum var gerð krafa um að landið
færðist að nýju í eigu Akraneskaupstaðar
og gengið frá samkomulagi við ríkið þar
um.
Bæjarstjórn fól síðan bæjarstjóra árið
2013 að hefja viðræður við forsvarsmenn
Sementsverksmiðjunnar ehf. um að ná
hagstæðu samkomulagi um yfirtöku
kaupstaðarins á lóðum og byggingum á
sex hekturum lands. Samkomulag náðist
og með því fengu bæjaryfirvöld full yfirráð
yfir þessum mikilvægu lóðum. Jafnframt
var eigendum Sementsverksmiðjunnar
tryggt athafnasvæði á um 0,5 hektara
lands til allt að 15 ára eða til 2028.
360 íbúðir
Nú bíður Sementsreiturinn þess hljóður
að vinnuvélarnar mæti til leiks á ný til að
byggja. Ekki verksmiðju, heldur íbúðir og
Sementsreiturinn við Langasand á Akranesi, Akrafjall í baksýn. (Ljósm.: Guðni Hannesson).