Fréttablaðið - 19.12.2015, Blaðsíða 114

Fréttablaðið - 19.12.2015, Blaðsíða 114
Á liðnum vikum hafa fjár­mál Ríkisútvarpsins verið í umræðunni í tengslum við fjárlög. Sumir stuðn­ingsmenn RÚV telja, með réttu eða röngu, að öfl innan ríkisstjórnarinnar vilji skera almanna­ útvarpið við trog, væntanlega til að ýta undir einkarekna fjölmiðla. Þegar einkarekið íslenskt útvarp berst í tal, hugsa líklega flestir um Bylgjuna sem hóf göngu sína árið 1986. Stöku stjórnmálanirðir kynnu þó að rifja upp skammlífu og ólöglegu sjóræningjastöðina sem nokkrir frjáls­ hyggjumenn úr Sjálfstæðisflokknum starfræktu í miðju BSRB­verkfalli árið 1984. En upphafið var þó mörgum ára­ tugum fyrr. Einkarekið útvarp á sér nefnilega lengri sögu á Íslandi en sjálft Ríkisútvarpið. Útvarpið er mögulega sú uppfinn­ ing frá fyrri helmingi tuttugustu aldar sem haft hefur mest samfélagsleg áhrif. Flókið er að rekja upphafssögu útvarpsins, enda koma þá upp ýmis skilgreiningavandamál. Mörkin milli útvarps, loftskeyta og jafnvel talsímatækni voru óljós. Þannig má finna dæmi í sögunni, svo sem á Ítalíu, um nokkurs konar „útvarpsstöðvar“ sem reknar voru í gegnum almenna símkerfið, þar sem símnotendur hringdu inn og gátu hlustað á tónlist, fyrirlestra, fréttir og leikrit í gegnum símtólið. Raunar voru fyrstu útvarpstækin keimlík þessu, því það var ekki fyrr en árið 1924 að útvarpshátalarinn kom til sögunnar. Áður þurftu hlustendur að vera með heyrnartól og aðeins einn gat notið útsendingarinnar í einu. Æsileg kosninganótt Ýmsir hafa verið nefndir til sögunnar sem upphafsmenn útvarpsins, en flest­ ir munu þó sammála um að Banda­ ríkjamanninum Lee de Forest beri sá heiður. Hann kom að mörgum mikils­ verðum tilraunum á þessu sviði, bæði vestan hafs og austan. Þannig varpaði hann tónlist úr Eiffel­turninum sem heyrðist í viðtækjum víða um Frakk­ land þegar árið 1908 og árið eftir lét hann tengdamóður sína flytja erindi um kosningarétt kvenna, sem telja má fyrsta ræðuflutning í útvarpi. Lee de Forest var einnig að baki þess sem kalla má fyrstu eiginlegu útvarps­ dagskrána, í nóvember 1916, þegar þúsundir manna fylgdust með margra klukkutíma útsendingu á kosninga­ nótt í forsetakjörinu, þar sem demó­ kratinn Woodrow Wilson vann naum­ an sigur á repúblikananum Charles Hughes. Bandarískar for­ setakosningar hafa raunar reynst örlaga­ ríkar í útvarpssögunni, því fjórum árum síðar – árið 1920 – hóf fyrsta eiginlega útvarpsstöðin sem rekin var í atvinnu­ skyni starfsemi sína í Pitts­ burg. Sú stöð byrjaði ein­ mitt útsendingar á kjördag. Árið 1920 komu einnig fram ýmsar tækninýjungar sem auðvelduðu notkun útvarps­ tækninnar til mikilla muna og er því stundum talað um það sem fæðingarár útvarpsins. Sumir telja að einvígið milli Wil­ sons og Hughes hafi reynst afdrifaríkt í mannkynssögunni. Þannig hafi sigur Wilsons verið forsendan fyrir þátttöku Bandaríkjanna í fyrri heimsstyrjöld­ inni og þannig ráðið úrslitum hennar. Unglingaskólunum útrýmt Saga til næsta bæjar Stefán Pálsson skrifar um hina skringilegu upphafssögu útvarpsins á Íslandi. …KIRKJUR LANDSINS YRÐU RIFNAR EN Í STAÐ- INN RÁÐINN EINN ÚT- VARPSKLERKUR SEM GÆTI MESSAÐ FRÁ KOL- VIÐARHÓLI. En fyrir Íslendinga hafði kosninga­ nóttin einnig aðrar afleiðingar í för með sér. Veturinn 1916 var nefnilega Íslendingur við störf á rannsóknar­ stofu Lee de Forest. Íslenska tækjadellan Ottó B. Arnar var aðeins 22 ára þegar hann hélt vestur um haf til að nema útvarps­ og loftskeyta­ fræði við fótskör meistar­ ans. Hann var þó enginn nýgræðingur í faginu – hóf störf hjá Landssíma­ num fjórtán ára gamall og hafði árið 1915 staðið fyrir stofnun Félags símamanna og fagtímaritsins Elek­ tron, sem var helsta tímarit landsins, ekki aðeins á sviði símamála heldur um tækni almennt. Eftir Bandaríkjadvölina sneri Ottó aftur til Íslands, sannfærður um að framtíðin fælist í útvarpi. Sú framtíð virtist sífellt nálægari í byrjun þriðja áratugarins. Viðtæki urðu sterkbyggð­ ari, ódýrari og einfaldari í meðförum. Útvarpsstöðvum fjölgaði og árið 1922 var BBC stofnað í Bretlandi. Var það í fyrstu í eigu nokkurra fyrirtækja sem framleiddu útvarpsbúnað. Það var ekki tekjuvon af útvarpsrekstrinum sjálfum sem þar réð för. Helsta tekjuvonin af útvarpi fólst í að selja eða leigja út við­ tækin sjálf, en til að einhver vildi kaupa útvarpstæki varð auðvitað að vera dag­ skrá í boði. Strax veturinn 1922­23 fóru tækja­ óðir Íslendingar að verða sér úti um útvörp til að ná sendingum frá Evrópu, einkum BBC. Hlustunarskilyrðin voru þó bágborin, nema einna helst á kvöld­ in og næturnar. Þessi fyrstu íslensku útvarpstæki voru fyrst og fremst dýr leikföng, en opnuðu þó augu margra fyrir möguleikum tækninnar. Þegar á árinu 1924 sóttist Ottó B. Arnar eftir einkaleyfi frá Alþingi til að reka útvarpsstöð. Leyfið skyldi vera til nokkurra ára og hefði ríkið rétt á að kaupa stöðina við lok tímans. Allir skráðir útvarpseigendur skyldu greiða stöðinni árlegt afnotagjald, en jafn­ framt vildu aðstandendur útvarps­ félagsins fá einkarétt á framleiðslu og sölu á viðtækjum. Skóli allrar þjóðarinnar Það var engin tilviljun að í stjórn útvarpsfélagsins sátu forystumenn Búnaðarfélagsins, Fiskifélagsins og veðurstofustjóri. Flestir sáu mögu­ leikann á flutningi veðurfrétta sem aðalkost hinnar nýju tækni, ekki hvað síst fyrir bændur og sjófarendur. Aðrir lögðu áherslu á menntunar­ hlutverkið. Þannig spáði Gísli J. Ólafs­ son landssímastjóri því í blaðagrein árið 1925 að „víðvarpið“ myndi útrýma öllum unglingaskólum. Nóg væri að safna bestu kennurum landsins fyrir framan hljóðnemann á degi hverjum. Halldór Laxness tók í sama streng, reyndar í glensi, þar sem hann stakk upp á að kirkjur landsins yrðu rifnar en í staðinn ráðinn einn útvarpsklerk­ ur sem gæti messað frá Kolviðarhóli. Og raunar hófst rekstur fyrstu íslensku útvarpsstöðvarinnar á messu. Það var 31. janúar 1926, þar sem útvarpað var beint frá guðsþjónustu í Hafnarfirði. Um tilraunaútsendingu var að ræða, þar sem kannað var hvort nokkur skip á miðunum gætu nýtt sér tæknina. Þremur dögum síðar hófust svo reglubundnar sendingar. Útvarps­ öld var hafin á Íslandi. Sent var út tvisvar á dag. Fyrst í hálftíma á morgnana með veðurspá, upplýsingum um gengi gjaldmiðla og helstu fréttum sem lesnar voru upp úr Morgunblaðinu. Aðaldagskráin var hins vegar á kvöldin með fyrirlestrum, tónlistarflutningi, messum og fleiru. Stundum var tónlist leikin af hljóm­ plötum, en þó sjaldan enda hljómgæð­ in lítil. Tækin buðu ekki upp á annað en að stilla hljóðnemanum upp fyrir framan grammófóninn. Á sama hátt þurfti að hljóðrita alla tónleika með einungis einum hljóðnema. Það var þó ekki tækjabúnaðurinn sem varð þessari fyrstu útvarpsstöð að falli. Dauðadómurinn var í raun undir­ ritaður strax í upphafi þegar stjórnvöld höfnuðu beiðninni um einkaleyfi á sölu útvarpstækja. Rekstrar áætlanir reiknuðu með að viðtækjasalan yrði drjúg tekjulind og án hennar gengi dæmið ekki upp. Engu að síður ákváðu Ottó og félagar að láta slag standa. Þeim tókst að halda rekstrinum gang­ andi í rúmt eitt og hálft ár. Haustið 1927 var hætt að útvarpa eftir dag­ skrá og kveikt var á tækjabúnaðinum í síðasta sinn þá um jólin. Guðslömbin þagna Um það leyti sem fyrsta einkarekna útvarpsstöðin á Íslandi var að gefa upp öndina, var sú næsta í startholunum. Og það sem meira var – hún var í senn fyrsta trúarlega stöðin og fyrsta lands­ byggðarútvarpið. Arthur Charles Gook var enskur maður sem fékk ungur þá trúarlegu köllun að hann skyldi flytja til Íslands að breiða út orð Guðs. Ekki hafði himnafaðirinn þó uppfrætt hann betur um sálirnar sem honum var ætlað að fanga en svo að Gook taldi Íslendinga tala dönsku. Hann undirbjó því starf sitt með því að flytjast til Danmerkur að læra hana. Tungumálamisskilningurinn leið­ réttist um leið og Gook kom til Akur­ eyrar árið 1905. Þar stofnaði hann Sjónarhæðarsöfnuðinn og boðaði jöfnum höndum kristindóm og smá­ skammtalækningar. Trúboðið gekk bærilega á Akureyri en hægar í sveit­ unum í kring, meðal annars vegna bágra samgangna. Þegar Gook frétti af útvarps­ tækninni taldi hann sig hafa fundið lausnina á vanda sínum. Með kröftugri útvarpsstöð á Akureyri mætti ná til drjúgs hluta landsmanna án mikillar fyrirhafnar. Fjármögnunin leystist á undursamlegan hátt þegar trúuð ekkja í Englandi fékk vitrun og ákvað að selja húsið sitt til að festa kaup á útsendingartækjum. Gook fékk leyfi yfirvalda til útvarps­ sendinga, en með hörðum skilyrðum þó. Ekki kom til álita að hann inn­ heimti afnotagjald og forstöðumað­ urinn varð að lofa því að standa fyrir fjölbreytilegri dagskrá annarri en á trúarlegu efni. Voru reyndar skiptar skoðanir um hvernig tókst að standa við það loforð. Afdrifaríkara reyndist að ráðamenn voru ekki tilbúnir að veita starfsleyfi nema til skamms tíma. Trúboðinn hjartahreini hafði litlar áhyggjur af þessu skilyrði, enda sannfærður um að allir myndu sjá hin samfélagsbætandi áhrif útvarps­ stöðvarinnar. Annað kom á daginn. Alþingi og ríkis stjórn höfðu komist að þeirri niðurstöðu að stofna bæri Ríkisútvarp. Lítill áhugi var á því að hin nýja stofn­ un þyrfti að standa í samkeppni, auk þess sem misgóð tæknileg rök voru færð fyrir því að rekstur Sjónarhæðar­ stöðvarinnar gæti truflað útsendingar RÚV. Í desember 1929 var stöðin því svipt starfsleyfi sínu. Árið eftir tók Ríkisútvarpið til starfa og undraskjótt gleymdu flestir öllu um þessa frum­ herja íslensks útvarpsrekstrar. 1 9 . D E S E M B E R 2 0 1 5 L A U G A R D A G U R78 H E L G I N ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104
Blaðsíða 105
Blaðsíða 106
Blaðsíða 107
Blaðsíða 108
Blaðsíða 109
Blaðsíða 110
Blaðsíða 111
Blaðsíða 112
Blaðsíða 113
Blaðsíða 114
Blaðsíða 115
Blaðsíða 116
Blaðsíða 117
Blaðsíða 118
Blaðsíða 119
Blaðsíða 120
Blaðsíða 121
Blaðsíða 122
Blaðsíða 123
Blaðsíða 124
Blaðsíða 125
Blaðsíða 126
Blaðsíða 127
Blaðsíða 128
Blaðsíða 129
Blaðsíða 130
Blaðsíða 131
Blaðsíða 132
Blaðsíða 133
Blaðsíða 134
Blaðsíða 135
Blaðsíða 136
Blaðsíða 137
Blaðsíða 138
Blaðsíða 139
Blaðsíða 140
Blaðsíða 141
Blaðsíða 142
Blaðsíða 143
Blaðsíða 144
Blaðsíða 145
Blaðsíða 146
Blaðsíða 147
Blaðsíða 148
Blaðsíða 149
Blaðsíða 150
Blaðsíða 151
Blaðsíða 152
Blaðsíða 153
Blaðsíða 154
Blaðsíða 155
Blaðsíða 156
Blaðsíða 157
Blaðsíða 158
Blaðsíða 159
Blaðsíða 160

x

Fréttablaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Fréttablaðið
https://timarit.is/publication/108

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.