Fréttablaðið - 19.12.2015, Qupperneq 114

Á liðnum vikum hafa fjár­mál Ríkisútvarpsins verið í umræðunni í tengslum við fjárlög. Sumir stuðn­ingsmenn RÚV telja,
með réttu eða röngu, að öfl innan
ríkisstjórnarinnar vilji skera almanna­
útvarpið við trog, væntanlega til að ýta
undir einkarekna fjölmiðla.
Þegar einkarekið íslenskt útvarp
berst í tal, hugsa líklega flestir um
Bylgjuna sem hóf göngu sína árið
1986. Stöku stjórnmálanirðir kynnu
þó að rifja upp skammlífu og ólöglegu
sjóræningjastöðina sem nokkrir frjáls­
hyggjumenn úr Sjálfstæðisflokknum
starfræktu í miðju BSRB­verkfalli árið
1984. En upphafið var þó mörgum ára­
tugum fyrr. Einkarekið útvarp á sér
nefnilega lengri sögu á Íslandi en sjálft
Ríkisútvarpið.
Útvarpið er mögulega sú uppfinn­
ing frá fyrri helmingi tuttugustu aldar
sem haft hefur mest samfélagsleg
áhrif. Flókið er að rekja upphafssögu
útvarpsins, enda koma þá upp ýmis
skilgreiningavandamál.
Mörkin milli útvarps, loftskeyta
og jafnvel talsímatækni voru óljós.
Þannig má finna dæmi í sögunni,
svo sem á Ítalíu, um nokkurs konar
„útvarpsstöðvar“ sem reknar voru í
gegnum almenna símkerfið, þar sem
símnotendur hringdu inn og gátu
hlustað á tónlist, fyrirlestra, fréttir og
leikrit í gegnum símtólið. Raunar voru
fyrstu útvarpstækin keimlík þessu,
því það var ekki fyrr en árið 1924 að
útvarpshátalarinn kom til sögunnar.
Áður þurftu hlustendur að vera með
heyrnartól og aðeins einn gat notið
útsendingarinnar í einu.
Æsileg kosninganótt
Ýmsir hafa verið nefndir til sögunnar
sem upphafsmenn útvarpsins, en flest­
ir munu þó sammála um að Banda­
ríkjamanninum Lee de Forest beri sá
heiður. Hann kom að mörgum mikils­
verðum tilraunum á þessu sviði, bæði
vestan hafs og austan. Þannig varpaði
hann tónlist úr Eiffel­turninum sem
heyrðist í viðtækjum víða um Frakk­
land þegar árið 1908 og árið eftir lét
hann tengdamóður sína flytja erindi
um kosningarétt kvenna, sem telja má
fyrsta ræðuflutning í útvarpi.
Lee de Forest var einnig að baki þess
sem kalla má fyrstu eiginlegu útvarps­
dagskrána, í nóvember 1916, þegar
þúsundir manna fylgdust með margra
klukkutíma útsendingu á kosninga­
nótt í forsetakjörinu, þar sem demó­
kratinn Woodrow Wilson vann naum­
an sigur á repúblikananum
Charles Hughes.
Bandarískar for­
setakosningar hafa
raunar reynst örlaga­
ríkar í útvarpssögunni,
því fjórum árum síðar
– árið 1920 – hóf fyrsta
eiginlega útvarpsstöðin
sem rekin var í atvinnu­
skyni starfsemi sína í Pitts­
burg. Sú stöð byrjaði ein­
mitt útsendingar á kjördag.
Árið 1920 komu einnig fram
ýmsar tækninýjungar sem
auðvelduðu notkun útvarps­
tækninnar til mikilla muna
og er því stundum talað um það sem
fæðingarár útvarpsins.
Sumir telja að einvígið milli Wil­
sons og Hughes hafi reynst afdrifaríkt
í mannkynssögunni. Þannig hafi sigur
Wilsons verið forsendan fyrir þátttöku
Bandaríkjanna í fyrri heimsstyrjöld­
inni og þannig ráðið úrslitum hennar.
Unglingaskólunum
útrýmt
Saga
til næsta
bæjar
Stefán Pálsson skrifar
um hina skringilegu
upphafssögu
útvarpsins á Íslandi.
…KIRKJUR LANDSINS
YRÐU RIFNAR EN Í STAÐ-
INN RÁÐINN EINN ÚT-
VARPSKLERKUR SEM
GÆTI MESSAÐ FRÁ KOL-
VIÐARHÓLI.
En fyrir Íslendinga hafði kosninga­
nóttin einnig aðrar afleiðingar í för
með sér. Veturinn 1916 var nefnilega
Íslendingur við störf á rannsóknar­
stofu Lee de Forest.
Íslenska tækjadellan
Ottó B. Arnar var aðeins
22 ára þegar hann hélt
vestur um haf til að nema
útvarps­ og loftskeyta­
fræði við fótskör meistar­
ans. Hann var þó enginn
nýgræðingur í faginu –
hóf störf hjá Landssíma­
num fjórtán ára gamall
og hafði árið 1915
staðið fyrir stofnun
Félags símamanna og
fagtímaritsins Elek­
tron, sem var helsta
tímarit landsins, ekki
aðeins á sviði símamála
heldur um tækni almennt.
Eftir Bandaríkjadvölina sneri Ottó
aftur til Íslands, sannfærður um að
framtíðin fælist í útvarpi. Sú framtíð
virtist sífellt nálægari í byrjun þriðja
áratugarins. Viðtæki urðu sterkbyggð­
ari, ódýrari og einfaldari í meðförum.
Útvarpsstöðvum fjölgaði og árið 1922
var BBC stofnað í Bretlandi. Var það í
fyrstu í eigu nokkurra fyrirtækja sem
framleiddu útvarpsbúnað. Það var ekki
tekjuvon af útvarpsrekstrinum sjálfum
sem þar réð för. Helsta tekjuvonin af
útvarpi fólst í að selja eða leigja út við­
tækin sjálf, en til að einhver vildi kaupa
útvarpstæki varð auðvitað að vera dag­
skrá í boði.
Strax veturinn 1922­23 fóru tækja­
óðir Íslendingar að verða sér úti um
útvörp til að ná sendingum frá Evrópu,
einkum BBC. Hlustunarskilyrðin voru
þó bágborin, nema einna helst á kvöld­
in og næturnar. Þessi fyrstu íslensku
útvarpstæki voru fyrst og fremst dýr
leikföng, en opnuðu þó augu margra
fyrir möguleikum tækninnar.
Þegar á árinu 1924 sóttist Ottó B.
Arnar eftir einkaleyfi frá Alþingi til að
reka útvarpsstöð. Leyfið skyldi vera
til nokkurra ára og hefði ríkið rétt á
að kaupa stöðina við lok tímans. Allir
skráðir útvarpseigendur skyldu greiða
stöðinni árlegt afnotagjald, en jafn­
framt vildu aðstandendur útvarps­
félagsins fá einkarétt á framleiðslu og
sölu á viðtækjum.
Skóli allrar þjóðarinnar
Það var engin tilviljun að í stjórn
útvarpsfélagsins sátu forystumenn
Búnaðarfélagsins, Fiskifélagsins og
veðurstofustjóri. Flestir sáu mögu­
leikann á flutningi veðurfrétta sem
aðalkost hinnar nýju tækni, ekki hvað
síst fyrir bændur og sjófarendur.
Aðrir lögðu áherslu á menntunar­
hlutverkið. Þannig spáði Gísli J. Ólafs­
son landssímastjóri því í blaðagrein
árið 1925 að „víðvarpið“ myndi útrýma
öllum unglingaskólum. Nóg væri að
safna bestu kennurum landsins fyrir
framan hljóðnemann á degi hverjum.
Halldór Laxness tók í sama streng,
reyndar í glensi, þar sem hann stakk
upp á að kirkjur landsins yrðu rifnar
en í staðinn ráðinn einn útvarpsklerk­
ur sem gæti messað frá Kolviðarhóli.
Og raunar hófst rekstur fyrstu
íslensku útvarpsstöðvarinnar á messu.
Það var 31. janúar 1926, þar sem
útvarpað var beint frá guðsþjónustu
í Hafnarfirði. Um tilraunaútsendingu
var að ræða, þar sem kannað var hvort
nokkur skip á miðunum gætu nýtt sér
tæknina. Þremur dögum síðar hófust
svo reglubundnar sendingar. Útvarps­
öld var hafin á Íslandi.
Sent var út tvisvar á dag. Fyrst í
hálftíma á morgnana með veðurspá,
upplýsingum um gengi gjaldmiðla og
helstu fréttum sem lesnar voru upp úr
Morgunblaðinu. Aðaldagskráin var
hins vegar á kvöldin með fyrirlestrum,
tónlistarflutningi, messum og fleiru.
Stundum var tónlist leikin af hljóm­
plötum, en þó sjaldan enda hljómgæð­
in lítil. Tækin buðu ekki upp á annað
en að stilla hljóðnemanum upp fyrir
framan grammófóninn. Á sama hátt
þurfti að hljóðrita alla tónleika með
einungis einum hljóðnema.
Það var þó ekki tækjabúnaðurinn
sem varð þessari fyrstu útvarpsstöð að
falli. Dauðadómurinn var í raun undir­
ritaður strax í upphafi þegar stjórnvöld
höfnuðu beiðninni um einkaleyfi á
sölu útvarpstækja. Rekstrar áætlanir
reiknuðu með að viðtækjasalan yrði
drjúg tekjulind og án hennar gengi
dæmið ekki upp. Engu að síður ákváðu
Ottó og félagar að láta slag standa.
Þeim tókst að halda rekstrinum gang­
andi í rúmt eitt og hálft ár. Haustið
1927 var hætt að útvarpa eftir dag­
skrá og kveikt var á tækjabúnaðinum
í síðasta sinn þá um jólin.
Guðslömbin þagna
Um það leyti sem fyrsta einkarekna
útvarpsstöðin á Íslandi var að gefa upp
öndina, var sú næsta í startholunum.
Og það sem meira var – hún var í senn
fyrsta trúarlega stöðin og fyrsta lands­
byggðarútvarpið.
Arthur Charles Gook var enskur
maður sem fékk ungur þá trúarlegu
köllun að hann skyldi flytja til Íslands
að breiða út orð Guðs. Ekki hafði
himnafaðirinn þó uppfrætt hann betur
um sálirnar sem honum var ætlað að
fanga en svo að Gook taldi Íslendinga
tala dönsku. Hann undirbjó því starf
sitt með því að flytjast til Danmerkur
að læra hana.
Tungumálamisskilningurinn leið­
réttist um leið og Gook kom til Akur­
eyrar árið 1905. Þar stofnaði hann
Sjónarhæðarsöfnuðinn og boðaði
jöfnum höndum kristindóm og smá­
skammtalækningar. Trúboðið gekk
bærilega á Akureyri en hægar í sveit­
unum í kring, meðal annars vegna
bágra samgangna.
Þegar Gook frétti af útvarps­
tækninni taldi hann sig hafa fundið
lausnina á vanda sínum. Með kröftugri
útvarpsstöð á Akureyri mætti ná til
drjúgs hluta landsmanna án mikillar
fyrirhafnar. Fjármögnunin leystist
á undursamlegan hátt þegar trúuð
ekkja í Englandi fékk vitrun og ákvað
að selja húsið sitt til að festa kaup á
útsendingartækjum.
Gook fékk leyfi yfirvalda til útvarps­
sendinga, en með hörðum skilyrðum
þó. Ekki kom til álita að hann inn­
heimti afnotagjald og forstöðumað­
urinn varð að lofa því að standa fyrir
fjölbreytilegri dagskrá annarri en á
trúarlegu efni. Voru reyndar skiptar
skoðanir um hvernig tókst að standa
við það loforð. Afdrifaríkara reyndist
að ráðamenn voru ekki tilbúnir að
veita starfsleyfi nema til skamms
tíma. Trúboðinn hjartahreini hafði
litlar áhyggjur af þessu skilyrði, enda
sannfærður um að allir myndu sjá
hin samfélagsbætandi áhrif útvarps­
stöðvarinnar.
Annað kom á daginn. Alþingi og
ríkis stjórn höfðu komist að þeirri
niðurstöðu að stofna bæri Ríkisútvarp.
Lítill áhugi var á því að hin nýja stofn­
un þyrfti að standa í samkeppni, auk
þess sem misgóð tæknileg rök voru
færð fyrir því að rekstur Sjónarhæðar­
stöðvarinnar gæti truflað útsendingar
RÚV. Í desember 1929 var stöðin því
svipt starfsleyfi sínu. Árið eftir tók
Ríkisútvarpið til starfa og undraskjótt
gleymdu flestir öllu um þessa frum­
herja íslensks útvarpsrekstrar.
1 9 . D E S E M B E R 2 0 1 5 L A U G A R D A G U R78 H E L G I N ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð