Skessuhorn - 27.02.2019, Blaðsíða 13

MIÐVIKUDAGUR 27. FEBRÚAR 2019 13

Landstólpinn
Viðurkenning Byggðastofnunar
Sími 455 54 00
Fax 455 54 99
postur@byggdastofnun.is
byggdastofnun.is
Landstólpinn Samfélagsviðurkenning Byggðastofnunar
er viðurkenning sem Byggðastofnun veitir árlega á
ársfundi sínum. Viðurkenningin er hvatning, því
hugmyndin að baki er að efla skapandi hugsun og
bjartsýni.

Landstólpinn er veittur einstaklingi, fyrirtæki eða
hóp/verkefni á vegum fyrirtækis eða einstaklinga, fyrir
framtak sem vakið hefur athygli á byggðamálum,
landsbyggðinni í heild, eða einhverju tilteknu byggðarlagi
og þannig aukið veg viðkomandi samfélags.

Hér með er lýst eftir tillögum um handhafa
Landstólpans 2019. Dómnefnd velur úr þeim tillögum
sem berast.

Hafa má í huga hvort viðkomandi hafi:
- gefið jákvæða mynd af landsbyggðinni eða
viðkomandi svæði
- aukið virkni íbúa eða fengið þá til beinnar þátttöku í
verkefninu
- aukið samstöðu og jákvæðni íbúa
- dregið að gesti með verkefni eða umfjöllun sinni
Ekki er nauðsynlegt að öllum þessum atriðum sé fylgt
eftir, heldur séu þau höfð til hliðsjónar. Nauðsynlegt er
að rökstuðningur fylgi tilnefningunni.

Viðurkenningunni fylgir listmunur hannaður af íslenskum
listamanni.

Tillögur sendist á netfangið:
landstolpinn@byggdastofnun.is
Nánari upplýsingar gefur Eva Pandora Baldursdóttir, s.4555400.

Frestur til að til að koma tillögum til skila rennur út
föstudaginn 15. mars 2019
Bjarni Harðarson, rithöfundur og
bóksali, tekur Njálu til umfjöllunar í
nýrri sýningu sem frumsýnd verður í
Landnámssetri Íslands laugardaginn
2. mars næstkomandi. Í Njálu Bjarna
Harðarsonar verður fjallað um kyn-
þáttaóeirðir í fjölmenningarsam-
félagi Íslands á 10. öld og hlutverk
þeirra í átökum og atburðarás sög-
unnar. Meðal annars verður varpað
fram þeim spurningum hvort Njáll á
Bergþórshvoli hafi verið byltingar-
leiðtogi og hvort Gunnar vinur hans
á Hlíðarenda hafi verið lágvaxinn og
heyrnasljór írskur prins.
„Aldrei í friði fyrir
einhverjum skríl“
Bjarni segir að um einleik eða sögu-
sýningu sé að ræða, í anda ýmissa
verka sem hafa verið færð á fjal-
ir Söguloftsins í gegnum tíðina.
„Stíllinn er svipaður og í til dæm-
is Egilssýningum og fleiri sem hafa
verið sýndar í Landnámssetrinu.
Nema hvað að í Njálu verður ekki
lögð höfuðárhersla á að rekja sög-
una í smáatriðum, þó auðvitað verði
komið inn á söguþráðinn, heldur
verður leitast við að skýra Njálu út
frá nýjum kenningum þess efnis að
á bakvið Njálu sé í raun saga af kyn-
þáttaóeirðum,“ segir Bjarni í samtali
við Skessuhorn. Hann segir lands-
menn fram til þessa hafa verið svo-
lítið lokaða í skilningi sínum á þess-
um heimi, samfélagi Íslands á sögu-
öld. „Það var litið svo á að á þess-
um tíma hafi búið hér alnorrænt
og einsleitt samfélag. En það er nú
eðli samfélaga sem eru að byggjast
upp að þau eru einmitt byggð upp
af ólíkum þjóðum. Landnáma segir
að Gunnar Hámundason hafi verið
af írskum konungaættum. Þó auðvi-
tað standi að honum aðrar ættir þá
var það þannig í þessu samfélagi að
þegar spurningin var hvaða menn-
ingarheimi einhver tilheyrði, þá
var það karlleggurinn sem gilti og
í beinan karllegg var Gunnar kom-
inn af Írakonungum,“ segir hann.
„Þegar maður áttar sig á þessu þá
fer að skýrast svolítið hvers vegna
fer jafn illa fyrir Gunnari og sagt er
frá í Njálu. Hann er aldrei í friði fyr-
ir einhverjum skríl sem er alltaf að
ráðast að honum. Þarna sjáum við
bara þetta venjulega; þessar klass-
ísku rasistabullur sem tilheyra allt-
af samfélaginu og svo aðra sem vilja
Gunnari vel.“
Keltarnir ósýnilegir
„Engu að síður þá er þessi mun-
ur og kannski ákveðið réttleysi í
þessu samfélagi. Við sjáum í raun-
inni það sama í seinni hluta sögunn-
ar þegar kemur að Njáli. Þó hann
hafi sjálfur verið af norrænum ætt-
um þá er hann foringi í mjög stórri
Keltabyggð, sem enginn vafi er á að
Landeyjarnar voru. Það segir okk-
ur heilmikið að þrátt fyrir að þessi
stóra saga hverfist mikið um bæinn
Bergþórshvol í Landeyjum að þá er
aldrei minnst á það fólk sem byggir
aðra bæi Landeyjanna. Keltarnir þar
eru nafnlausir og ósýnilegir, en við
fáum að vita fullt af nöfnum annarra
Rangæinga,“ segir Bjarni. „Þetta er
kannski að einhverju leyti svipað og
saga 19. og 20. aldar Íslendinga í
Vesturheimsbyggðum. Þeir bjuggu
þar í stórum samfélögum innan um
aðrar þjóðir, en segja aðeins frá sinni
eigin þjóð. Það sama er uppi á ten-
ingnum í Njálu. Keltarnir tala aðra
tungu og þó að Íslendingasögurnar
kannist aldrei við tungumálaörðug-
leika þá er útilokað annað en að þeir
hafi átt sér stað,“ segir Bjarni.
Hann segir síðan að það sé flók-
ið að skilja stöðu Njáls Þorgeirs-
sonar. „Hvernig má það vera að
það sé einn norrænn maður á svört-
um sandi Landeyjanna, þar sem
búa bara Keltar? Af hverju heyr-
um við aldrei af nágrönnum hans?
Eini Landeyingurinn sem við vitum
nafnið á er Höskuldur, fóstursonur
Njáls. Ævi hans verður harla stutt
því eins og lesendur Njálu muna þá
drápu Njálssynir hann mjög fljót-
lega og seinni hluti sögunnar hverf-
ist um það. Sagan af Njálsbrennu er
saga af átökum milli þjóða og átök-
um um völd. Það er allavega margt
sem bendir til þess,“ segir Bjarni.
„Alltaf að lesa þessa
helvítis bók“
En hvað varð til þess að Bjarni fór
að velta þessum hlutum fyrir sér í
samhengi sögunnar? „Það fylgir því
svolítið að vera Sunnlendingur að
við erum alltaf að lesa þessa helvít-
is bók,“ segir Bjarni léttur í bragði.
„En til að skilja bók til hlítar þá þarf
að lesa hana svo oft og mikið að
maður fái að lokum verki og að hver
einasta setning veki hjá manni ónot
og pirring,“ bætir hann við. „Það
eru líka eðlileg viðbrögð hjá okkur
Árnesingum. Við göngum alltaf hálf
sakbitnir yfir atburðum Njáls sögu.
Þegar spurt er hverjir drápu Gunn-
ar þá voru það við Haukdælir. Ég er
alinn upp í Biskupstungum, sem var
auðvitað höfuðvígi okkar Haukdæla
og það er fólkið sem réði Gunnari
bana,“ segir Bjarni. „En upphaflega
þá eru það sem sagt alls konar grín-
kenningar sem hafa skapað þessa
söguskoðun. Ég mun koma inn á
það líka í sýningunni. Afleiðingin
er engu að síður sú að maður fer að
sjá ýmislegt sem maður sá alls ekki
við fyrsta eða annan lestur,“ seg-
ir hann og rifjar upp bók sem hann
skrifaði fyrir nokkrum árum, í orða-
stað Marðar Valgarðssonar, goða á
Ragnárvöllum og eins af höfuðpers-
ónum Njálu. „Mér fannst Mörður
reyndar alltaf vera bölvaður þrjótur
en við erum það nú kannski öll inn
við beinið. Mér þótti allavega tíma-
bært að skoða söguna út frá hans
sjónarhóli. Þá kemur kristnitakan
inn í þetta og fleira, því Njálssaga
er líka helgirit, þar sem Mörður er
djöfullinn. Það er engin tilviljun, því
þó hann hafi tekið kristni að nafninu
til, þá er hann fulltrúi heiðindóms-
ins. Ég stend nú sjálfur utantrú-
félaga og finnst oft og tíðum aðdáun
manna á kristnitöku Íslendinga vera
byggð á miklum misskilningi,“ seg-
ir Bjarni.
Kubbarnir í púslinu falla
saman
„En þegar maður fer að velta þessu
fyrir sér þá áttar maður sig á að í
Njálu eru greinilega ólíkir hags-
munahópar. Þá verður maður að
spyrja sig; bíddu, hvar voru Keltarn-
ir? Við vitum að þeir voru þarna og
að þeir voru kristnir. En þeir voru
ekkert hafðir með í sögunni. Þá
verður þessi rasíska hlið samfélags-
ins augljós,“ segir hann. „Það hjálp-
aði mér að ég dvaldi í Afríku þeg-
ar ég skrifaði um Mörð. Afríka er
mjög lærdómsrík til að skilja okk-
ar gamla samfélag, vegna þess að
þar ríkir ennþá samskonar feðra-
veldi og var hér. Þó að konur hafi
haft ákveðna stöðu, þá var Ísland
til forna feðraveldi og mjög víða í
heiminum er það enn þannig. Síð-
an er annað sem einkennir öll Afr-
íkulönd sem ég hef heimsótt, það
er þessi spenna milli þjóðernis-
hópa. Það var eiginlega Afríku að
þakka að þetta rann upp fyrir mér.
Ég var í smábæ í Senegal, gekk með
Njálu á mér allan daginn, alla daga
og reyndi að skilja Mörð Valgarðs-
son eða jafnvel að vera Mörður. Ég
var einn þarna úti og gat ekki talað
við neinn, því blessunarlega kann
ég ekki frönsku. Það er stundum
hollt að vera þar sem maður getur
ekki talað við nokkurn mann,“ segir
Bjarni. „Það var þetta afríska samfé-
lag, þetta dýnamíska samfélag með
alla sína þjóðernisspennu sem opn-
aði fyrir mér að þetta ættum við að
máta við fornsögurnar. Þá allt í einu
féllu kubbarnir saman,“ segir hann.
„Síðan hefur mér fundist seinna að
við séum farin að sjá enn fleiri kubba
í þessu púsli,“ segir Bjarni og nefnir
að það nýjasta í þeim efnum tengist
byggð Sama á Íslandi. „Bergsveinn
Birgisson er að mínu viti einn okk-
ar merkasti fræðimaður á þessu sviði
núna. Hann kemur inn á margt af
þessu í sögunni um Svarta víkinginn.
Eftir stendur að ég held að við sem
þjóð séum smám saman að öðlast
nýjan skilning á Gullöldinni, mjög
áhugaverðan skilning sem við eig-
um ekki að vera feimin við að ræða.
Þetta vekur okkur til umhugsunar
og dregur fram áhugaverða mynd af
samfélagi sem var,“ segir hann.
Vona að veki gesti til
umhugsunar
„Þetta er auðvitað eitthvað sem við
getum ekki ætlað forfeðrum okkar
að hafa séð; að Gunnar Hámund-
arson, þessi ljóshærða og glæsi-
lega hetja, væri ekki ein af norræn-
um hetjunum heldur að hann væri
í einhverjum allt öðrum hópi en við
vildum samsama okkur við,“ seg-
ir hann. „Alltaf hefur til dæmis ver-
Njála Bjarna Harðar frumsýnd á laugardaginn
„Eigum að efast um þær myndir í dag sem við drógum upp í gær“
ið fjallað um að forfeður vorir hafi
haldið þræla, en ekki sá skilning-
ur að við séum komin af þrælum,
nú eða að forfeður okkar hafi ver-
ið herleiddir hingað af vondu fólki.
En auðvitað er það jafn rétt. Auð-
vitað erum við ekkert minna komin
af þrælunum en norrænum mönn-
um, eins og rannsóknir læknavís-
indanna hafa verið að renna stoðum
undir síðustu ár, sem og rannsóknir
fornleifafræðinnar,“ segir Bjarni, en
allt saman verður þetta til umræðu
á Njálusýningu hans í Landnáms-
setrinu. „Mín von er sú að þessi sýn-
ing veki gesti til umhugsunar. Það
er margt í þessu sem við getum ekki
sagt um með vissu, en við getum velt
því fyrir okkur að kannski hafi hlut-
irnir verið svona og kannski hinseg-
in. Það er vert að hugsa um það. Við
eigum alltaf að efast um alla hluti og
efast um þær myndir í dag sem við
drógum upp í gær. Þannig komumst
við eitthvað áfram,“ segir Bjarni
Harðarson að endingu.
kgk
Bjarni Harðarson, rithöfundur og bóksali. Ljósm. Landnámssetur Íslands.
Bjarni ásamt Atla bróður sínum í
góverska bókakaffinu í Calangute
á Indlandi, sem mætti kalla systur-
fyrirtæki Bókakaffisins hans Bjarna á
Selfossi.