Skessuhorn - 03.07.2019, Blaðsíða 28

MIÐVIKUDAGUR 3. júLí 201928
Á síðustu áratugum 19. aldar fluttu
fjölmargir íslendingar til Kanada
eins og alkunna er. Flesta rak nauð-
ur til, vonin um betra líf í nýrri
heimsálfu togaði þá vestur um haf.
Einn þeirra sem heimdraganum
hleypti á þessum árum var maður
að nafni Kristján Fjeldsted. Krist-
ján var fæddur árið 1866, sonur
Andrésar Fjeldsted, bónda á Hvít-
árvöllum og Sesselju Kristjánsdótt-
ur. Hann var því bróðir Sigurðar,
síðar bónda í Ferjukoti og Andrésar
augnlæknis. Brotthvarf Kristjáns frá
íslandi var reyndar með nokkrum
ólíkindum því árið 1887 mun hann
hafa fylgt hrossafarmi til Liverpool
en ekki snúið aftur heim. Ekki er
ljóst af heimildum hvað réði því að
Kristján kaus að snúa baki við ætt-
jörð sinni en svo mikið er víst að
ekki hefur það verið vegna fátækt-
ar, því Hvítárvellir voru vildar-
jörð á þeirra tíma mælikvarða, m.a.
vegna hlunninda af laxveiði. Orð-
rómur um að Kristján hafi verið að
flýja kvonfang sem honum var ætl-
að, mun reyndar hafa verið á kreiki,
en sannleiksgildi hans er í besta
falli vafasamt. Heimildum um ævi
og starf Kristjáns í Vesturálfu ber
reyndar ekki allskostar saman en
hér er reynt að styðjast við þær sem
áreiðanlegri sýnast.
Frosthörkur á
Kanadasléttum
Eftir komuna til Kanada fékkst
Kristján í fyrstu við ýmis störf,
meðal annars skógarhögg og lagn-
ingu járnbrautarteina en síðar ann-
aðist hann póstútburð á því svæði
í norðvesturhluta landsins sem
seinna varð Albertafylki. Lands-
lagi þar háttar svo til að austur-
hluti þessa mikla flæmis tilheyrir
hinni víðfeðmu Kanadasléttu en í
vestri gnæfa mikilúðleg Klettafjöll-
in. Vegalengdir eru geysimiklar og
ferðalög að vetri gátu verið vara-
söm vegna óblíðra veðurskilyrða.
Frost fer þar hæglega niður í 50
gráður í mestu hörkum og norðan-
vindar læsa menn og skepnur tíðum
í kuldafjötra. Sem dæmi um vega-
lengdir sem póstar þurftu að leggja
að baki á þessum árum má nefna að
ein ferð Kristjáns var samtals um
1200 kílómetrar.
Orðstír Andy´s óx
Ekki hefur Kristjáni hugnast að
gera póstburð að ævistarfi því hug-
ur hans stóð snemma til löggæslu.
Árið 1889 gekk hann til liðs við
laganna verði á norðvestursvæð-
inu, harðsnúinn flokk manna sem
síðar varð konunglega kanadíska
riddaralögreglan (Royal Canadian
Mounted Police). Þessi víðfræga
lögreglusveit starfar enn í flest-
um fylkjum Kanada en í dag gegna
hreinræktuðu svörtu hestarnir sem
prýða flokkinn einungis hlutverki
á sérstökum sýningum. Um svipað
leyti og hann gerðist „hestliði“ tók
Kristján sér nafnið Kristjan And-
erson og bar það æ síðan. Næstu
áratugi starfaði hann sem lögreglu-
maður, lengst af með heimilisfang í
bænum Friðará (Peace River), all-
langt norðan við Edmonton. Krist-
jan naut snemma álits í starfi og var
fyrir vikið verðlaunaður með yfir-
liðþjálfanafnbót. „Andy“, eins og
hann var gjarnan kallaður, þótti
öðrum mönnum fremri í að leysa
sakamál og varð sérlega ágengt í því
að elta uppi afbrotamenn og koma
þeim á bak við lás og slá. Orðstír
hans óx með hverju ári svo að heita
mátti að nafn „Sergeant Ander-
son“ og þær sögur sem af honum
gengu væru þekkt á flestum heim-
ilum í fylkinu og reyndar miklu
víðar. Margt kom þar til. Kristjan
var mikill vexti á þeirra tíma mæli-
kvarða, ríflega þrjár álnir (183 cm)
á hæð, þrekvaxinn og rammur að
afli líkt og margir ættmenn hans
voru. Skaphöfn hans var þannig
farið að hann gafst aldrei upp við
þau verk sem honum voru falin.
Hann náði alltaf sínum manni (“he
always got his man”). Það gat hins
vegar kostað margra vikna eltingar-
leik á hvaða árstíma sem var. í vetr-
arhörkum og fimbulkulda gripu
menn til þess ráðs í náttstað að raða
sér og hestunum þétt saman á milli
varðelda og skiptast á um að vaka.
Kristjan ferðaðist gjarnan á hunda-
sleða að vetri og þótti vera sér-
lega laginn við hundana. Aldrei fór
Kristjan í manngreinarálit og gár-
ungar fullyrtu að hann hefði ekki
hikað við að handtaka móður sína,
teldi hann að hún hefði gerst brot-
leg við lög.
Með höfuðið í poka
Sú saga af Kristjan sem hvað fræg-
ust hefur orðið greinir frá því er
hann eltist við alræmdan ódám svo
vikum skipti um sléttuna og barst
leikurinn um síðir vestur í Kletta-
fjöll. Þar náði Kristjan sínum manni
eins og ávallt, gallinn var hins veg-
ar sá að maðurinn var þegar dauð-
ur og grafinn. Hér vandaðist mál-
ið því Kristjan bar að færa sönnur
á að hann hefði fundið kauða en
ógerlegt var að tvímenna á hesti
með lík af fullvöxnum manni óra-
vegalengd til baka. En Kristjan dó
ekki ráðalaus fremur en endranær.
Hann afhöfðaði náinn, setti höf-
uðið í strigapoka sem hann batt við
hnakkinn og reiddi með sér. Síð-
asta áfangann til Edmontonborg-
ar fór Kristjan með járnbrautar-
lest. Á leiðinni sótti mjög að hon-
um svefn sem engan skyldi undra,
eftir svo langt og strangt ferðalag.
Lestarþjónninn fékk strax augastað
á strigapokanum og iðaði í skinn-
inu eftir að fá að skoða innihaldið
óþekkta. Meðan Anderson yfirlið-
þjálfi hraut í klefa sínum laumað-
ist lestarþjónninn til að taka pok-
ann og opna hann. Þegar hann sá
hið ófrýnilega innihald saup hann
hveljur og kipptist svo harkalega til
að höfuðið datt úr pokanum á gólf-
ið í vagninum og rúllaði fram allan
lestarganginn því tekið var að halla
undan fæti niður á sléttlendið þeg-
ar hér var komið sögu. Menn höfðu
fyrir satt að í mörg ár eftir þetta
hafi á kyrrum kvöldum mátt heyra
öskurbylgjuna sem barst fram eftir
lestinni á sama hraða og höfuðið.
Þrautseigja mikil
Önnur kunn frásögn af þrautseigju
Kristjans birtist í Lesbók Morg-
unblaðsins árið 1930. Við upphaf
þeirrar sögu eru tveir ólíkir menn
á leið til að afla sér grávöru (loð-
skinna) nálægt Minna Þrælavatni
(Lesser Slave Lake) norðarlega í
Albertafylki. Edward Hayward var
ungur og ævintýragjarn Englend-
ingur en Charles King lífsreyndur
veiði- og gullleitarmaður sem bitur
var yfir brostnum vonum um skjót-
fenginn gróða við þá iðju. Samning-
ur félaganna kvað á um það að Ha-
yward legði til búnað og matföng
en King kunnáttu sína og reynslu.
Á leiðinni varð skinhoraður flæk-
ingshundur á vegi þeirra og eftir
að Hayward gaf honum að éta tók
hann ástfóstri við velgjörðarmann
sinn og fylgdi honum æ síðan.
Kristjan Anderson hafði löggæslu
á hendi á þessum slóðum og dag
nokkurn kom til hans indíánahöfð-
inginn Mustus sem fór fyrir hópi
Cree frumbyggja á þessum slóðum.
Hópurinn hafði orðið félaganna var
en nú taldi höfðinginn að rannsaka
bæri hvort eitthvað misjafnt hefði
gerst í tjaldstað þeirra. Fáum nótt-
um fyrr höfðu indíánarnir heyrt
byssuskot og daginn eftir mættu
þeir eldri manninum ríðandi með
allt sitt hafurtask og hundinn með í
för, afar nauðugan. Aðspurður kvað
King félaga sinn hafa lagt af stað
á undan og að þeir hygðust hitt-
ast síðar við Styrjuvatn (Sturgeon
Lake) sem liggur allnokkru vestar
en Litla Þrælavatn.
Kristjan þótti það sérkennilegt
að rakkinn fylgdi ekki húsbónda
sínum og ákvað því að kanna verks-
ummerki á tjaldstað Haywards
og Kings. Þar fann hann einungis
öskuhrúgu sem virtist þó ekki alveg
niðurbrunnin og liturinn var auk
þess óvenjulegur. Kristjan ákvað að
skoða tréð sem eldurinn hafði log-
að undir og klifraði upp í það. Þar
sem reykurinn hafði leikið um börk
og lauf hafði sest sót sem hér og
þar hafði runnið saman í brækju-
dropa. Augljóst var að þarna hafði
brunnið holdvefur eða fita en ekki
var útilokað að félagarnir hefðu
steikt villibráð sem einnig gæti
skýrt skotið sem indíánarnir heyrðu
um nóttina. Anderson ákvað þó að
halda rannsókninni áfram, komst
á slóð Kings og fann hann í þorpi
nokkru. Þar handtók hann King og
ákærði hann fyrir morð. King neit-
aði sakargiftum og þar sem Krist-
jan hafði engin sönnunargögn
voru menn sammála um að þarna
hefði hann loksins gengið of langt
og beitt saklausan mann harðræði.
Enga liðveislu fékk Kristjan því við
leit að sönnunargögnum en hann
lét ekki deigan síga og hélt aftur á
vettvang meints ódæðis. Þar snuðr-
aði hann lengi eftir líkamsleifum
án árangurs. Þrautalendingin var
að leita í einhverjum tjarnarbotn-
inum í nágrenninu, því hefði King
ekki grafið leifar Englendingsins
unga í jörð, þá var líklegast að þær
væri þar að finna. Þeir einu sem til-
búnir voru að rétta yfirliðþjálfan-
um hjálparhönd voru áðurnefndir
indíánar, þó einungis gegn borg-
un. Kristjan reiddi fram aleigu sína,
100 dali, og í kjölfarið ræstu indíán-
arnir fram tjarnardapið. Þegar allt
vatn var í burtu og botnleðjan ein
eftir og Kristjan hafði ekki meira
fé handbært, fór hann sjálfur ofan
í drulluna og tók til við að gramsa
í henni. í frásögn Lesbókar seg-
ir orðrétt: „Indíánarnir sem grafið
höfðu fram tjarnardapið horfðu á
steinhissa. Þeir vissu að hestliðinn
fékk enga aukaþóknun fyrir þetta
ógeðfellda starf. Samt hefði hinn
æðisgengnasti gullgrafari ekki get-
að leitað með meiri ákafa og þrá-
lyndi eftir ímynduðum fjársjóð
en þessi yfirliðþjálfi í hinu kanad-
íska lögregluhestliði er stóð þarna
í mitti í andstyggilegri aurleðjunni
og pældi með fingrunum í gegnum
hvert einasta teningsfet“.
Eftir tveggja daga rót í leðjunni
hætti Anderson skyndilega og indí-
ánarnir sáu þreytuna í andliti hans
víkja fyrir ósviknum ánægjusvip.
Þeir áttu hins vegar bágt með að
skilja hamingju hans yfir tveimur
jakkahnöppum, vasahníf og fáein-
um beinum sem hann hafði upp
úr krafsinu. Liðþjálfinn bjó vand-
lega um feng sinn, sótti King og
fór með hvort tveggja til Edmon-
ton. Þá kom sér vel að bróðir Ha-
ywards var kominn frá Englandi
vegna hvarfsins. Fyrir réttinum
staðfesti hann að vasahnífinn hafði
hann gefið bróður sínum og erma-
hnapparnir voru merktir klæðskera
Laganna vörður í Vesturheimi
Af lífi og starfi Kristjáns Fjeldsted frá Hvítárvöllum eftir brottflutning til Kanada
Ari Jóhannessonar greinarhöfundur.
Kristjan Anderson ásamt tveimur frumbyggjum af Cree ættbálki. Kristjan á hægri hönd situr höfðinginn Mustus (Moostoos)
sem kemur við sögu í greininni. Myndin er tekin árið 1904. Ljósm. Glenbow Archives NA-1234-5.