Hugur og hönd - 01.06.1986, Blaðsíða 23

er spilaborgin hrunin eins og alþjóð
veit.
„Þar ull skal vinna er vex“
Við byrjuðum snemma að prjóna á
íslandi. Ljóst er að þar sem skilyrði
voru best til sauðfjárræktar náði
prjónið fyrst útbreiðslu á Norður-
löndum. Þarna kom fram tækni sem
hentaði ullinni sérlega vel og gat á
margan hátt leyst hinn erfiða vefnað
af hólmi.
Dapurlegir annálar greina frá
barnaþrælkun og vökustaurum þegar
handprjónið var annars vegar fyrr á
öldum. En á þessum eymdar- og harð-
ræðistímum í sögunni tókst okkur þó
að prjóna úr okkar heimafengna hrá-
efni, ullinni, vöruskipta- og verslunar-
vöru sem verulegt búsílag var í fyrir
þjóðina, auk þess að eiga stóran þátt
í að halda í okkur líftórunni í óupphit-
uðum hreysunum. Sauðfé var undir-
staða mannlifs í landinu, við lifðum i
nábýli við hrjúfa og sérstæða náttúru
landsins og nýttum gæði hennar okk-
ur til lífsbjargar. Þá voru hin fjöl-
mennu heimili bændasamfélagsins
allt í senn, framleiðendur hráefnisins,
rannsóknarstofnanir, alhliða verk-
menntaskólar, ullarverksmiðjur, neyt-
endur og seljendur.
íslensk hefð í þráðagerð
„Veldur hver á heldur. “ Á öllum tím-
um höfum við átt hugvitsmenn og
listamenn sem hafa varðað veginn.
Það sem varðveist hefur á byggðasöfn-
um landsins af gömlum útsaumi,
vefnaði og prjóni, ber vitni ótrúlega
þróaðri þráðagerð úr íslenskri ull, og
er að mati greinarhöfundar hið merk-
asta í íslenskri textílhefð en hefur þó
ekki verið nógur gaumur gefinn. Fá
lönd í Evrópu eiga sér hliðstæða hefð
í ullarþráðagerð frá tíma steinaldar-
verkfæranna.
Að prjóna sig áfram
Um tíu ára skeið hefur greinarhöf-
undur gert tilraunir á eigin vinnustofu
með handprjón úr því efni sem ís-
lensku ullarverksmiðjurnar Gefjun og
Álafoss hafa framleitt á þeim tíma.
Smáverkstæðin eru bráðnauðsynleg
svo að samhengi haldist í handverki og
þróun. Nýjar hugmyndir koma fram
við tilraunir, að reyna að þreifa eftir
okkar eigin íslenska veruleika i gegn-
um handverkið, smátt og smátt upp-
götvast eitthvað nýtt. Upprunaleg
náttúruefni eiga sitt sjálfstæða eðli.
Prjónatilraunir eru því jöfnum hönd-
um tilraunir með þráðagerð, svo sam-
ofin eru efni og tækni. Ég viðaði að
mér öllum gerðum og litum af lopa og
bandi sem verksmiðjurnar framleiddu
og blandaði þessu saman á ýmsan hátt
til þess að ná fram lífi í lit, áferð og
efniskennd. Spurningar varðandi
þráðinn urðu æ áleitnari. Hvar er nú
hinn hraðfleygi fugl tækninnar? Af
hverju fæ ég ekki fína og mjúka þræði
í dag eins og konurnar unnu heima hjá
sér i torfbæjunum fyrir hundrað ár-
um?
Ævintýrið á Arnarvatni
Það er mikinn fróðleik að finna um
prjón og þráðagerð í byggðasöfnum.
Ferð um Mývatnssveit sumarið 1983 er
greinarhöfundi þó efst í huga. Ásdís
Aðalsteinsdóttir, sem fædd er á Húsa-
2.
1. Prjónað á klöpp, 1983.
Ljósmynd: Kristján Pétur Guðnason.
2. Peysa og húfa, 1977.
Ljósmynd: Leifur Þorsteinsson.
vík 1908, hafði sýnt mér mjög fagur-
lega unna muni sem móðir hennar,
Helga Guðnadóttir, f. 1876 að Vogum
í Mývatnssveit, og móðursystur
hennar, Hólmfríður og Guðfinna
Guðnadætur á Grænavatni, höfðu
unnið úr íslenskri ull. Ásdís kom mér
einnig í samband við frænkur sínar úr
föðurætt, Sigurbjörgu og Bóthildi
Benediktsdætur á Arnarvatni. Eftir
að hafa skoðað byggðasafnið á Húsa-
vík heimsótti ég þær Arnarvatnssyst-
ur, en þar gat að líta hið ótrúlegasta
safn textílverka, sem þær og formæð-
ur þeirra höfðu unnið og vitnaði um
mjög þróaða verkmennt. Hespur af
mjög fíngerðu og fjölbreyttu bandi,
vefnað alls konar og prjón úr hinum
ýmsu þráðagerðum og fullunninn
fatnað. Þarna var fjársjóður til rann-
sókna fyrir þráðaverkfræðinga - ög
textílhönnuði nútímans og framtíðar-
innar, því við erum aðeins einn hlekk-
ur í keðjunni löngu.
Stefnumótun — langtímaverkefni
Vélvæðingin í ullariðnaði hefur frá
því fyrsta átt erfitt uppdráttar hér á
landi og sér ekki ennþá fyrir endann á
því. Áárunum 1952—1956 vanngrein-
arhöfundur að hönnun fyrir vélprjón
hjá Feldi hf. í Reykjavík, en þá var ís-
lenska verksmiðjubandið varla orðið
nothæft í gólfteppi, hvað þá fatnað.
Fyrirtækið flutti þá inn ítalskt og
franskt iðnaðargarn í mjög háum
gæðaflokki, eftir flóknu leyfa- og
skömmtunarkerfi sem þá var við lýði.
Á þessum árum hóf dr. Stefán Aðal-
steinsson rannsóknir sínar á íslenskri
ull og gærum og í dag styðjast virtir
erlendir háskólar við rannsóknir hans.
Einnig hófust tilraunir með að skilja
að þel og tog, en þær þóttu of kostn-
aðarsamar og lognuðust út af.
Þá var farið að flytja inn erlenda ull
til þess að blanda saman við þá ís-
lensku, það forskot sem konur höfðu
i ullarvinnslu gegnum aldirnar nýttist
nú ekki lengur. Ullariðnaðurinn til-
heyrði hinu svokallaða „kerfi“ — var
orðinn hluti af almennum stjórnsýslu-
vandamálum og landbúnaðarstefnu á
hverjum tima.
Menntunarskortur og einangrun
Til þess að gera vinnu verðmæta
verðum við að afla okkur þekkingar.
Prjónaiðnaðurinn er þar ekki undan-
tekning. Skólakerfi okkar hefur ekki
sinnt prjóni sem skapandi framhalds-
námi til þessa. Það hefur verið litið á
HUGUR OG HÖND
23