Hugur og hönd - 01.06.1987, Blaðsíða 6

NYTJAVEFNAÐUR
OG LISTRÆN TEXTÍLIÐJA
Á ÍSLANDI Á MIÐÖLDUM
Frá landnámi íslands á ofan-
verðri 9. öld og um allar mið-
aldir, sem á íslandi eru taldar ná
fram til siðaskipta 1550, var allur vefnað-
ur að undanskildum bandvefnaði unninn
í vefstað, kljásteinavefstað (1. mynd).
Vefstaðurinn var seinvirkur og erfiður í
meðförum, en þrátt fyrir það unnu ís-
lenskar konur á þjóðveldisöld í honum,
úr sauðfjárull, tvær aðalútflutnings-
afurðir landsmanna, vaðmál og varar-
feldi, en þeir voru staðlaðar yfirhafnir
með röggvaráferð (2. mynd). Fram-
leiðslu vararfelda virðist hafa verið hætt
fyrir lok 12. aldar, en vaðmál voru flutt
út langt fram eftir öldum, þótt þau væru
ekki aðalútflutningsvara eftir 1300.
Auk útflutningsvörunnar voru ofnir
flestir ullardúkar, sem þörf var fyrir
innanlands, einkum ýmsar gerðir vað-
mála, svo og einskefta, þar á meðal tvist-
ur, gisinnjafavefnaðurúrtogi, sem hafð-
■ur var sem grunnur fyrir útsaum. Fátt eitt
þer varðveitt af íslenskum nytjadúkum frá
miðöldum. Helst eru það lítilfjörlegar
vefnaðarleifar og stöku pjötlur úr flík-
um, mestmegnis úr vaðmáli, fundnar við
fornleifagrefti (3. mynd). Ekki verður
séð að ofið hafi ve'rið úr öðrum vefjarefn-
um en ull hér á landi á þeim tímum.
Af rituðum heimildum má ráða að
vefnaður á íslandi á miðöldum hefur ver-
ið kvennaverk. Fyrst þegar lárétti vef-
stóllinn kemur til sögunnar á 18. öld fara
karlmennirnir að vefa. Þó að ekki finnist
dæmi þess frá miðöldum, verður að telja
víst, eftir seinni tíma heimildum að
dæma, að það hafi verið lægri stéttar
konur sem inntu af hendi hina erfiðu og
grófu vinnu við að framleiða söluvað-
málin og brúkunarklæðin.
Af Búalögum, sem hafa að geyma
verðlagsskrár og ákvæði um afköst og til
eru í mörgum gerðum allt frá 15. öld, sést
að konur hafa stundum starfað sem at-
vinnuvefarar. Þar eru sérstök ákvæði um
vefkonur, afköst þeirra, vinnukjör og
kaup. Engar heimildir eru kunnar um
nafngreindar vefkonur. Hins vegar má
nefna að þekkt er, úr fornbréfi frá 1467,
nafn konu, Þuríðar Halldórsdóttur, sem
þjóna átti Munkaþverárklaustri meðal
annars með tóskap.
Þess skal getið að auk vefnaðar tíðkuð-
ust á miðöldum þrjár aðrar aðferðir við
gerð textíla, að minnsta kosti þegar um
minni flíkur var að ræða. Ein þeirra er
nálbragð (vattarsaumur), sem varðveitt
er dæmi um, stakur vöttur, ef til vill frá
10. öld (4. mynd). Önnur aðferð er
prjón. Um það fannst árið 1981 dæmi,
einnig stakur vettlingur, sem tímasettur
er að svo stöddu til fyrri hluta 16. aldar
(sjá mynd í Hugur og hönd 1982, bls.
47), en áður var talið að prjónatæknin
hefði ekki borist til íslands fyrr en á
seinni hluta aldarinnar. Ennfremur var
ull þæfð í flóka. Hafa fundist í jörðu tveir
flókahettir með ísaumuðu, klipptu flosi,
sem báðir kunna að vera frá miðöldum.
II
Á meðan vinnukonur og vefkonur hafa
staðið við grófan vaðmálsvefinn og unnið
vöru til útflutnings, fengust heldri konur
við listræna textíliðju til að prýða heimil-
in og, eftir að kristni komst á, einnig
kirkjurnar. Ritaðar heimildir frá því
fyrir siðaskipti eru að vísu fáskrúðugar
að nákvæmum lýsingum hvað þetta
snertir. Þó kemur glöggt fram af frásögn-
6
HUGUR OG HÖND