Fréttablaðið - 01.05.2020, Blaðsíða 18

Náttúra Norðurlanda er stór-brotin, fögur og viðkvæm en saga náttúruverndar á Norð-
urlöndunum er samofin sögu tuttug-
ustu aldarinnar. Nyrst í ballarhafi,
þar sem veðurfar og jarðhræringar
setja lífinu skorður, er vistkerfa-
þjónusta náttúrunnar grundvöllur
fyrir blómstrandi samfélög manna.
Með hnattrænni hlýnun og fækkun
tegunda henni samhliða eykst
áskorunin sem felst í því að standa
vörð um líffræðilega fjölbreytni.
Samkvæmt náttúruvísindanefnd
Sameinuðu þjóðanna (IPBES) hefur
tap á lífbreytileika í vistkerfum nátt-
úrunnar aldrei verið meiri.
Náttúruleg búsvæði og manngerð
vistkerfi sem eru rík af tegundum
eru betur í stakk búin til þess að
aðlagast loftslagsbreytingum. Ef
gripið er til aðgerða til að styrkja
líf breytileika fæst oft annar ábati
í kaupbæti. Aukin líffræðileg fjöl-
breytni í borgarumhverfi getur
dregið úr líkum á flóðum og skapað
grænna og mannvænna umhverfi
sem stuðlar að betri lýðheilsu. End-
urheimt votlendis, landgræðsla og
skógrækt eykur líf breytileika um
leið og dregið er úr losun eða bind-
ing gróðurhúsalofttegunda aukin.
Matvælaöryggi byggist að stórum
hluta á líf breytileika, sem getur
falist í gæðum jarðvegs á landi og í
fullnægjandi fæðuframboði nytja-
fisks í hafi.
Umhver f isverðlaun Norður-
landaráðs verða í ár veitt framtaki
á sviði líffræðilegrar fjölbreytni.
Verðlaunin vekja athygli á og styðja
við áhrifarík verkefni sem efla góð
fordæmi á Norðurlöndunum í þágu
náttúrunnar. Verðlaunaféð, sem er
350.000 danskar krónur, fer til verk-
efnis sem felur í sér frumlega og
nýskapandi leið til þess að tryggja
auðugri náttúru fyrir sameiginlega
framtíð okkar.
Með fókus á líffræðilega fjöl-
breytni styðja umhverf isverð-
laun Norðurlandaráðs við 14. og
15. heimsmarkmið Sameinuðu
þjóðanna um líf í hafi og á landi. Til-
kynnt verður um sigurvegara verð-
launanna samhliða þingi Norður-
landaráðs í Reykjavík 27. október
í ár. Tekið er á móti tilnefningum
til verðlaunanna til 13. maí næst-
komandi á vef Norðurlandaráðs
og Norræna hússins í Reykjavík.
Hægt er að tilnefna aðila á borð við
fyrirtæki, samtök og einstaklinga
á Norðurlöndunum. Hver verð-
skuldar verðlaunin að þínu mati?
Verðlaunum nýskapandi
verkefni fyrir
auðugri náttúru
Elva Rakel
Jónsdóttir
formaður
dómnefndar
umhverfisverð-
launa Norður-
landaráðs
Fanney
Karlsdóttir
skrifstofustjóri
umhverfisverð-
launa Norður-
landaráðs
Á þeim f jórum milljörðum ára sem talið er að líf hafi þrifist á plánetunni Jörð hafa
tegundir lífríkisins komið og farið.
Fimm sinnum hafa hamfarir orðið
svo miklar að nær hefur legið að
allt líf hyrfi. Þessar hamfarir nefna
vísindamenn aldauða hrinu (mass
extinction). Hér er notast við orðið
Stóridauði yfir hvert þessara fimm
skeiða. Á fyrsta hamfaraskeiðinu,
Ordovicium, (fyrir 439 milljónum
ára) varð kuldaskeið til þess að um
70% af öllu lífi, sem þá var bundið
við hafið, dó út. Um 80 milljónir ára
liðu þar til annað mikið kuldaskeið,
Devon, (fyrir ca 364 milljónum ára)
varð til þess að aftur hvarf um 70%
lífs.
Næsta mikla hamfaraskeið í
sögu jarðlífs var fyrir um það bil
251 milljón ára, í lok tímabils sem
nefnt er Perm. Þetta var ægilegasta
útgáfa Stóradauða, frá upphafi lífs
á Jörðu. Allt að 95% allra lifandi
tegunda hvarf. Fjórða hamfara-
skeiðið tók yfir langt tímabil á
milli Trias og Júra, fyrir um það bil
199–214 milljónum ára. Þá er talið
að um 75% alls lífs hafi horfið. Það
síðasta, og jafnframt það sem f lest-
ir kannast við, var á Krítartímabil-
inu fyrir um 65 milljónum ára eftir
að smástirni skall á Júkatanskaga
í Mexíkó. Af leiðingarnar urðu að
svo mikil kólnun varð í lofthjúpi
Jarðar að risaeðlurnar dóu út auk
um 75% allra annarra lifandi teg-
unda.
Manneskjan og heljarslóð
Allar þessar miklu hamfarir urðu
áður en nútímamaðurinn (homo
sapiens sapiens) kom til sögunnar.
Hann er sú tegund sem á sér hvað
stysta sögu spendýra en hefur
á eftir sér langa slóð eyðingar.
Kannski er það óvarlegt að líkja
dauðaslóð mannsins við fyrrnefnd
fimm hamfaraskeið. Hins vegar er
það tæpast of mikið sagt að þótt
slóðin sé jarðsögulega stutt beri
hún vott um einstaka af kastagetu
einnar tegundar við að láta aðrar
tegundir hverfa. Forfeður okkar
Íslendinga eiga þar nokkurn hlut
og nægir að nefna geirfuglinn og
íslandsrostunginn.
Með breyttum atvinnuháttum
og vaxandi borgarastétt og kap-
ítalisma í Evrópu á 16., 17. og 18.
öld, urðu æ f leiri tegundir að víkja
og, nota bene, evrópskir útrásar-
víkingar lögðu undir sig lönd og
álfur með þeim af leiðingum að
fjöldi þjóða hvarf einnig úr heimi
hér. Í framhaldi evrópskra „landa-
funda“ í Vesturheimi undir lok 15.
aldar urðu allt að 90% frumbyggja
Ameríku eyðingu að bráð. Ástæð-
urnar voru bæði markviss fjölda-
morð og sjúkdómar sem Evrópu-
menn báru með sér. Enginn veit
með vissu hversu margar þjóðirnar
voru sem mættu þeim örlögum að
hverfa og skilja eftir sig fá spor, ekki
frekar en við vitum hversu margar
tegundir f lóru og fánu hafa horfið
fyrir tilstuðlan mannsins.
Auknar langsiglingar Evrópu-
manna í árdaga Nýaldar urðu til
þess að sæfarendur þurftu að leggja
sig mjög fram við mataröf lun á
langri leið. Það er rökrétt að ætla að
þeir hafi þar helst borið niður þar
sem bráðin lá best við. Enda var það
svo. Og menn fóru mikinn. Þannig
var síðasti dúdúfuglinn drepinn
á eynni Máritíus árið 1681. Hann
var stór og kjötmikill, óf leygur og
spakur. Sömu örlög biðu reyndar
geirfuglsins í Eldey 163 árum síðar.
Hann var líka óf leygur og spakur.
Stellers sækýrinnar sem flatmagaði
á eyjum í Beringshafi biðu sömu
örlög og dúdú- og geirfugls, enda
risavaxin skepna gæf og varnar-
laus. Talið er að sú síðasta hafi verið
drepin árið 1768 aðeins 27 árum
eftir að tegundin hafði uppgötv-
ast. Þessi dæmi eru eitt agnarlítið
skjáskot af heljarslóð mannsins en
jafnframt forboði þess sem síðar
átti eftir að gerast af meiri þunga
og með auknum hraða.
Með mikilli fólksfjölgun á 19.
og 20. öld og áherslu samfélaga á
hagvöxt og neyslumenningu hefur
f jölda tegunda lífríkisins verið
útrýmt með beinum eða óbeinum
hætti. Í mörgum tilfellum hafa vís-
indamenn ekki svör við því hvað
olli dauða einstakra tegunda, en
þykjast þó vita að orsakir megi
rekja til aðgerða mannsins. Enginn
veit með vissu hversu margar teg-
undir lifa á plánetunni og heldur
ekki hversu margar tegundir hverfa
á ári hverju. Það sem vísindamenn
þykjast þó vita er að fjöldi þeirra
tegunda sem hverfa árlega er marg-
falt meiri en raunin væri nyti brott-
hvarf þeirra ekki aðstoðar okkar
manna.
Ýmsir fræðimenn halda því fram
að með rökum megi segja að við
lifum sjötta tímaskeið Stóradauða.
Árið 2008 birtist grein í vísinda-
tímaritinu The Proceedings of
National Academy of Sciences. Höf-
undarnir voru bandarísku vísinda-
mennirnir David Wake og Vance
Vredenburg. Greinin nefnist ,,Are
we in the midst of the sixth mass
extinction?” Þar færa þeir rök fyrir
því að að svo væri, að við lifum nú
skeið Stóradauða. Að þessu sinni
væri orsaka þó hvorki að leita í
hreyfingu jarðf leka eða smástirna
heldur væri nútímamaðurinn nú
gerandinn. Í grein þeirra kemur
fram að undir árslok 2007 hafi
41.415 dýrategundir verið á válista
Alþjóða náttúruverndarsamtak-
anna (IUCN). Af honum væru þá
785 tegundir útdauðar og 16.306 í
bráðri útrýmingarhættu.
Þótt saga mannsins sé stutt skeið
í heildarsögu jarðlífs hefur nútíma-
maðurinn haft meiri áhrif en nokk-
ur önnur lífvera á allt sem plánet-
unni fylgir, dautt sem lifandi. Í sögu
mannsins á þessari jörð virðist
fara saman hraði eyðingar annars
vegar og mannfjölgun og áhersla á
hagvöxt hins vegar. Ef þetta er rétt
stendur sú spurning eftir hvort
hagvöxtur sem „löggengt“ form
efnahagslífs sé ekki fölsk birting-
armynd „hamingju“? Hvort hag-
vöxtur hafi ekki breyst í andhverfu
þess sem honum var ætlað? Hvort
lífveran sem Sköpunarsagan segir
að Guð hafi skapað til að drottna
yfir dýrum jarðar, gæta lífs en ekki
eyða, hafi komið af stað nýrri hrinu
Stóradauða, þeirri sjöttu frá því líf
kviknaði á plánetunni Jörð.
Stóri dauði – hin miklu
hamfaraskeið í sögu lífs á Jörðu
Þorleifur
Friðriksson
sagnfræðingur
Ástæðurnar voru bæði
markviss fjöldamorð og
sjúkdómar sem Evrópu-
menn báru með sér.
Verkefnabrestur og atvinnu-leysi sjálfstætt starfandi fólks í veirufaraldrinum
varpar ljósi á veika og óljósa stöðu
þessa stóra hóps á vinnumarkaði.
Engin ein skilgreining nær yfir
sjálfstætt starfandi og við blasir að
margir slíkir verði útundan þegar
stjórnvöld marka stefnu og ákveða
ráðstafanir til stuðnings þeim sem
standa nú skyndilega uppi tekju-
lausir. Þeir teljast hvorki vera fyrir-
tæki né launamenn heldur oft í lítt
eða ekki skilgreindu ráðningarsam-
bandi sem verktakar eða í afmörk-
uðum verkefnum í einhvers konar
lausamennsku.
Í Félagi tæknifólks í rafiðnaði,
sem ég er í forsvari fyrir, eru margir
einyrkjar í tæknistörfum í miðlun,
skapandi greinum og upplýsinga-
tækni. Enn stærri hópur stendur
utan stéttarfélaga og fer stækkandi.
Ég vísa hér til fólks sem starfar að
ýmsum verkþáttum kvikmynda-
gerðar, af þreyingariðnaðar, við-
burðaþjónustu, framleiðslu sjón-
varps- og margmiðlunarefnis og
víðar.
Svo vill til að rétt áður en veiru-
fárið brast á sótti ég ráðstefnu á
Írlandi um sjálfstætt starfandi
fólk. Þar kom fram að í Evrópusam-
bandinu væri skjalfestur réttur
allra til aðildar að stéttarfélagi,
óháð ráðningarformi. Enn fremur
að samkeppnisyfirvöld ESB litu á
það sem meginhlutverk að verja
rétt þeirri smáu gagnvart þeim
stóru. Í því fælist til að mynda að
umsvif eða réttindi sjálfstætt starf-
andi yrðu ekki heft eða takmörkuð
til aðildar að kjarasamningum eða
stéttarfélögum. Með öðrum orðum
að óhefðbundið ráðningarform yrði
ekki sett skör lægra en ráðning í
launað starf í venjulegum skilningi.
Jafnframt hjó ég eftir því að við-
urkenning á þessum skilningi er í
reynd mislangt á veg komin í ESB.
Hollendingar og Írar hafa stigið
stærstu skrefin í breytingum á
samkeppnisrétti og tengdri löggjöf.
Þeir og fulltrúar stéttarfélaga í f leiri
ríkjum kannast einfaldlega ekki við
að það sé vandamál að þjóna sjálf-
stætt starfandi og semja um kaup og
kjör fyrir hönd þeirra.
Þarna sé ég verkefni fyrir íslenska
verkalýðshreyfingu að fást við.
Veirukreppan sýnir beinlínis fram
á nauðsyn stéttarfélagsskjóls fyrir
sjálfstætt starfandi, hvort heldur
krísan sú verður skammvinn eða
langvinn.
Byrjunin gæti verið að skilgreina
hópinn sem um ræðir. Í mínum
huga er einfaldlega átt við þá sem
starfa sjálfstætt með því að selja
eigin þekkingu, sérhæfða kunnáttu
eða hugvit án formlegs, fastbundins
ráðningarsambands.
Fljótt á litið er auðvelt að greina
hvað telst ráðningarsamband ann-
ars vegar og verktaka hins vegar
á vinnumarkaði. Í reynd stækkar
hins vegar stöðugt sá hópur sem
fellur einhvers staðar á milli þessara
skilgreininga. Á vef ríkisskattstjóra
segir að ef nánari könnun á verk-
samningi og framkvæmd hans leiði
í ljós að í raun sé um vinnusamning
að ræða, þótt hann kallist verktaka-
samningur, sé um „gerviverktöku“
að ræða.
Gott og vel. Þarna kann nú að
vera auðveldara um að tala en í að
komast skýrt afmarkaða f lokka
samkvæmt skilgreiningu skatta-
yfirvalda. Þannig eru dæmi um
fyrirtæki þar sem verktakar eru
skuldbundnir til að vera til reiðu
og ráðstöfunar á tilteknu tíma-
bili. Fyrirtækið leggur til tæki og
búnað, ákveður hvernig og hvenær
er unnið og ætlast til þess að verk-
takarnir sjálfir skili verkinu en ekki
undirverktakar. Þarna setur verk-
kaupi með öðrum orðum skilyrði
sem leiðir samband við verktakann
í far vinnustaðasamnings frekar en
verktöku. Slíkt getur átt sér stað í
starfsemi sem nýtur stuðnings og
fjárveitinga ríkisvaldsins. Undir
hálfopinberum hatti eru þannig
sett skilyrði sem nálgast mjög það
sem ríkisskattstjóri kallar „gervi-
verktöku“. Verktökum stendur ekki
annað til boða en að starfa við slík
skilyrði eða hafna verkefninu!
Lausráðnir launamenn eiga oft
við sama vanda að etja og sjálfstætt
star fandi. Ráðningarsamband
þeirra er stundum kallað „núlltíma-
samningur“ eða tímalaunasamn-
ingur og þeir fara gjarnan á mis við
rétt sem fastráðið launafólk hefur.
Staðan og varnarleysið er nær því
sem þekkt er hjá þeim sem starfa
sjálfstætt.
Aðgerðapak kar st jór nvalda
vegna veirukreppunnar henta
sjálfstætt starfandi fólki misvel.
Erfitt kann að vera að skilgreina
vel markmið skammtímaúrræða
þegar undirliggjandi reglur eru eins
ógagnsæjar og raun ber vitni. Nú er
lag að rýna mál þessa hóps ofan í
kjölinn og laga reglur að veruleik-
anum. Verkefnið er að tryggja líka
þeim sjálfstætt starfandi eðlilegan
rétt til baklands og samstöðu með
öðrum á vinnumarkaði. Leikreglur
samfélagsins eiga að varða alla, ekki
bara suma.
Að vera eða vera ekki sjálfstætt starfandi
Jakob
Tryggvason
formaður
Félags tækni-
fólks í rafiðnaði
Verðlaunaféð, sem er
350.000 danskar krónur, fer
til verkefnis sem felur í sér
frumlega og nýskapandi leið
til þess að tryggja auðugri
náttúru fyrir sameiginlega
framtíð okkar.
1 . M A Í 2 0 2 0 F Ö S T U D A G U R18 S K O Ð U N ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð