Fréttablaðið - 30.05.2020, Blaðsíða 26

Undanfarin þrjú ár he f u r I ng i björ g Sólrún Gísladóttir gegnt embætti for-stjóra ODHIR, Lýð-ræðis- og mann-
rétt indastof nu nar ÖSE , einu
áhrifamesta embætti sem Íslend-
ingur hefur gegnt á alþjóðlegum
vettvangi.
Skipunartími Ingibjargar rennur
út í sumar, en fyrir liggur tillaga frá
ÖSE um að samningur hennar verði
framlengdur um þrjú ár til viðbótar.
Að óbreyttu hugnast Ingibjörgu sú
ráðstöfun vel, en hún segist kunna
afar vel við starfið og líf sitt í Varsjá
í Póllandi, þar sem skrifstofa stofn-
unarinnar er staðsett.
„Þetta er mjög fjölbreytt starf
sem kemur inn á mörg málefni sem
ég hef haft mikinn áhuga á alla tíð,“
segir Ingibjörg.
Kortleggja neyðarlög
Í vikunni hélt Ingibjörg erindi á
fundi IcelandSif, samtaka um sjálf-
bærar og ábyrgar fjárfestingar. Þó
að verkefni Ingibjargar séu frekar
á sviði stjórnvalda en einkafyrir-
tækja, þá getur einkageirinn þrýst á
að mannréttindi séu virt í hvívetna,
með ábyrgum fjárfestingum. Hún
fagnar því aukinni áherslu á slíkar
fjárfestingar.
Á fundinum veitti Ingibjörg
áhugaverða innsýn í verkefni
ODHIR á tímum kórónaveirufarald-
ursins, sem hafa verið ærin.
Ástæðan er ekki síst sú að aðildar-
ríki ÖSE skuldbundu sig árið 1991
til að tilkynna stofnuninni þegar
neyðarástandi væri lýst yfir í lönd-
unum. Það hefur stór hluti aðildar-
ríkjanna gert á þessum viðsjárverðu
tímum og því hefur mætt mikið á
eftirlitshlutverki ODHIR.
„Þegar lönd lýsa yfir neyðar-
ástandi, þá verða þau að sýna fram
á brýna nauðsyn þess. Slíkt ástand
á alltaf að vera tímabundið og
mikilvægt er að staðan sé í stöðugri
endurskoðun. Þá verður úrræðið
að vera í hlutfalli við vandann og
aðstæður á hverjum stað,“ segir
Ingibjörg.
Stofnunin vinnur nú að því að
kortleggja hvernig staðið var að inn-
leiðingu neyðaraðgerða í aðildar-
ríkjunum.
„Við erum að kortleggja hvað var
gert vel og hvar pottur var brotinn.
Við munum gefa út skýrslu og koma
með tillögur til aðildarríkja um
hvernig er best að standa að innleið-
ingu slíkra aðgerða, því aðstæður
sem þessar geta alveg komið upp
aftur,“ segir Ingibjörg.
Afar mikilvægt sé að draga lær-
dóm af því hvernig til tókst.
Að sögn Ingibjargar er ekki hægt
að segja að ný ófyrirséð vandamál
varðandi lýðræði og mannréttindi
hafi komið upp á yfirborðið heldur
hafi faraldurinn varpað skýru ljósi
á þá annmarka sem voru þegar á
mörgum samfélögum.
„Sprungurnar sem voru fyrir
stækkað,“ segir Ingibjörg.
Fordómar hafa aukist
Staða ríkja þar sem þingræði og
þjóðþing höfðu ekki sterka stöðu
hefur versnað enn frekar. Þá virðist
sem svo að fordómar gegn minni-
hlutahópum hafi aukist. „Við sjáum
það meðal annars gagnvart minni-
hlutahópum sem eiga undir högg að
sækja, til dæmis flóttamönnum og
Rómafólki.“
Alls eru um 10-12 milljónir Róma-
fólks dreifðar um ríki Evrópu og
segir Ingibjörg að fordómar gegn
þeim lýsi sér í því að réttindi þeirra
hafi verið fótum troðin í sumum
ríkjum á meðan faraldurinn geisaði.
„Eins og hjá öllum öðrum komu
upp smit meðal þeirra. Við höfum
séð dæmi þess að samfélögum
þeirra hafi hreinlega verið lokað
og af leiðingarnar af því eru mjög
slæmar. Þar sem ástandið er verst
hefur þetta fólk hvorki getað aflað
sér lífsviðurværis með því að selja
vörur sínar á markaði né fengið
að kaupa sér nauðsynjar. Aðgengi
þeirra að nettengingu og tölvum
er í mörgum tilvikum ekki upp á
marga fiska og þar með hafa úrræði
eins og kennsla barna í gegnum
netið ekki gagnast þeim.“ Til að
setja hlutina í samhengi bendir
Ingibjörg á að afmarkaður hópur
skíðafólks hafi til að byrja með
smitast hérlendis. „Það datt samt
engum til hugar að loka Garðabæ,
svo dæmi sé tekið.“
Hún segir afar mikilvægt að þjóð-
þing landa séu með í ráðum varð-
andi aðgerðir en það hafi ekki alls
staðar verið virt. „Sums staðar hafa
þjóðþingin beinlínis samþykkt að
afsala sér völdum og eftirliti, eins og
til dæmis í Ungverjalandi, þar sem
þingið samþykkti að ríkisstjórnin
gæti stjórnað með tilskipunum.“
Sú aðgerð er ótímabundin, sem er
áhyggjuefni.
Þá hafi stjórnvöld ýmissa landa,
til dæmis  Armeníu, Georgíu og
Póllands, samþykkt umdeild lög
meðan þjóðfélagið er ekki í stakk
búið til að fylgjast með og veita
aðhald. „Við þessar aðstæður
er mjög takmarkað samráð við
stjórnarandstöðu og almannasam-
tök, sem hafa heldur ekki tök á að
mótmæla vegna samkomubanns,“
segir Ingibjörg.
Ekki drepa mannréttindi líka
Hún segir að ljóst sé að neyðarað-
gerðir hafi alltaf takmarkanir í för
með sér varðandi frelsi og réttindi
einstaklinga, en að mikilvægt sé að
hafa varann á. „Það er mikilvægt að
drepa vírusinn, en menn mega ekki
drepa lýðræðið og mannréttindin í
leiðinni. Skiljanlega gaf fólk afslátt
af sínum réttindum á meðan farald-
urinn gekk yfir, en tryggja verður að
skerðingin sé tímabundin.“
Ákveðin freistni sé hjá stjórnvöld-
um til að takmarka réttindi þegna
lengur en þörf er á. „Í sumum ríkj-
um er hentugt að koma í veg fyrir að
fólk hópist saman og mótmæli. Þá
getur skert starfsemi þjóðþingsins
veitt ákveðið svigrúm, enda finnst
mörgum nöldrið í þinginu fremur
þreytandi,“ segir Ingibjörg og hlær
við, þegar hún er spurð hvort hún
þekki þá tilfinningu ekki vel.
Að mati Ingibjargar hefur ákveð-
ið bakslag átt sér stað á sviði lýð-
ræðis og mannréttinda undanfarin
ár. „Almenningur gengur í sumum
tilvikum að þessum réttindum sem
sjálfgefnum og áttar sig ekki á því
að það þurfti að berjast fyrir þeim.
Það er mikilvægt að standa vörð um
þessi réttindi, því um leið og farið
er að gefa afslátt af þeim getur rétt-
indabaráttan tekið nokkur skref til
baka.“
Aldrei sé mikilvægara að standa
vaktina en á krepputímum, eins
og þeim sem nú fara í hönd. „Þá er
hættara við því að stjórnvöld reyni
að skerða réttindi þegna sinna. Þá
er mikilvægt að hafa góða áttavita
og ég tel að ODHIR sé slíkur átta-
viti. Mikilvægi okkar eykst á slíkum
stundum,“ segir Ingibjörg.
Staða mannréttinda á Íslandi er
góð en ekkert ríki er fullkomið í
þeim efnum. „Það sem mér finnst
varhugavert hérna á Íslandi er að
pólarísering hefur aukist og and-
rúmsloftið í stjórnmálunum er oft
ansi eitrað. Neikvæð umræða um
þjóðþingið getur leitt til þess að fólk
telji þingið til óþurftar og það er
mjög vond afstaða,“ segir Ingibjörg.
Þá sýni úrskurðir Mannréttinda-
dómstóls Evrópu að margt megi
betur fara í íslensku réttarkerfi.
Ingibjörg segir að íslenska kunn-
ingjasamfélagið geti reynst mikil
áskorun. „Við búum í litlu samfélagi
og okkur hættir til að taka ákvarð-
anir út frá einstaklingnum og setja
reglurnar aðeins til hliðar. Í sumum
tilvikum getur þetta gengið upp en
þetta er líka mjög hættulegt,“ segir
Ingibjörg.
Drepi ekki
lýðræðið í
sömu andrá
Mikilvægt er að sá afsláttur sem almenn-
ingur veitti af réttindum sínum meðan á
COVID-faraldrinum stóð sé tímabundinn.
Standa verði vaktina á krepputímum.
Ingibjörg Sólrún Gísladóttir hefur starfað sem forstjóri ODHIR, lýðræðis- og mannréttindastofnunar ÖSE, í þrjú ár. Hún hyggst framlengja samning sinn í sumar. FRÉTTABLAÐIÐ /ANTON BRINK
VIÐ BÚUM Í LITLU SAM-
FÉLAGI OG OKKUR HÆTTIR
TIL AÐ TAKA ÁKVARÐANIR
ÚT FRÁ EINSTAKLINGNUM
Björn Þorfinnsson
bjronth@frettabladid.is
3 0 . M A Í 2 0 2 0 L A U G A R D A G U R26 H E L G I N ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð