Dagblaðið Vísir - DV - 19.06.2020, Blaðsíða 18

Í aðdraganda forsetakosn-inga er enn á ný rætt um hlutverk og stöðu forset-
ans. Valdheimildir hans eru
sem fyrr oftúlkaðar, en emb-
ætti þjóðhöfðingja í þingræð-
isríkjum fylgja gjarnan lítil
eiginleg völd. Samt sem áður
er hlutverk hans ekki endilega
veigaminna fyrir það. Charles
de Gaulle Frakklandsforseti
sagði þjóðhöfðingjann eiga að
vera eins konar „l’esprit de la
nation“ – þjóðaranda, eða sam-
einingartákn þjóðarinnar.
Skipun utanþingsstjórnar
Líklega er staða forseta
Austurríkis einna líkust for-
setaembættinu íslenska.
Austurríkisforseti er kjörinn
í almennri atkvæðagreiðslu,
en kjörtímabilið er sex ár og
hann má aðeins sitja sam-
fleytt tvö kjörtímabil í röð.
Í maímánuði í fyrra féll
ríkisstjórn Sebastian Kurz,
kanslara Austurríkis og leið-
toga Þjóðarflokksins, í kjölfar
hneykslismáls sem tengdist
þáverandi varakanslara og
formanni Frelsisflokksins,
Heinz-Christian Strache.
Skömmu eftir fall stjórnar-
innar lýsti austurríska þingið
yfir vantrausti á stjórnina. Í
stað þess að hún sæti áfram
sem starfsstjórn skipaði Al-
exander Van der Bellen, for-
seti landsins, utanþingsstjórn
með Brigitte Bierlein sem
kanslara. Hún hefur aldrei
komið nærri stjórnmálum og
var forseti stjórnlagadómstóls
Austurríkis. Bierlein sat sem
kanslari fram í janúar á þessu
ári þegar Kurz myndaði nýja
ríkisstjórn, að þessu sinni
með Græningjum, en skipan
utanþingsstjórna er afar fátíð
í þingræðisríkjum samtímans.
Viðlíka aðstæður geta orð-
ið hér á landi og forseti því
haft mikilvægu hlutverki að
gegna, þó svo að ekki hafi
verið skipuð utanþingsstjórn
á Íslandi síðan 1942.
Að synja ráðherrum
um skipun
Þess eru líka dæmi að for-
seti Austurríkis hafi synjað
tilnefndum ráðherrum um
skipun. Það gerðist seinast í
tíð Thomasar Klestil, sem var
forseti 1992–2004. Hann neit-
aði tvisvar að skipa ráðherra.
Annar var flæktur í rannsókn
sakamáls, hinn hafði sýnt af
sér útlendingaandúð í kosn-
ingabaráttu.
Hér er líka fróðlegt að skoða
stöðu forseta Ítalíu, sem kjör-
inn er af um það bil eitt þúsund
þingmönnum ítalska þingsins
og kjörmönnum sem héraðs-
stjórnir tilnefna. Ítalíuforseti
hefur þar af leiðandi ekki við-
líka lýðræðislegt umboð og
forsetar Íslands og Austur-
ríkis. Það vakti því heimsat-
hygli 27. maí 2018, þegar Ser-
gio Mattarella, forseti Ítalíu,
neitaði að veita Fimm stjörnu
FORSETAR ÍSLANDS,
AUSTURRÍKIS OG ÍTALÍU
Forsetar Austurríkis og Ítalíu hafa synjað tilnefndum ráðherrum
um skipun. Margt líkt með forsetakosningunum nú og árið 1988.
Á ÞINGPÖLLUM
Björn Jón
Bragason
eyjan@eyjan.is
Alexander Van der Bellen, forseti Austurríkis, með Sebastian Kurz kanslara. Van der Bellen skipaði utanþingsstjórn í fyrra þegar þingið lýsti
vantrausti á stjórn Kurz. Þjóðarflokkurinn, flokkur Kurz, vann stórsigur í þingkosningum og hefur nú myndað nýja stjórn. MYND/GETTY
Forsetakosningar
Hlutfall greiddra atkvæða til þess sem náði kjöri. Aftan við nafn hins
kjörna og prósentur er heildarfjöldi atkvæða sem hann hlaut.
hreyfingunni og Bandalaginu
umboð til stjórnarmyndunar,
yrði Paolo Savona fjármála-
og efnahagsmálaráðherra.
Mattar ella gerði þess í stað
tillögu um aðra fulltrúa við-
komandi flokka í embættið.
Savona er prófessor í hag-
fræði og nýtur virðingar sem
fræðimaður, en hefur haft uppi
efasemdir um myntbandalag
Evrópu. Árið 2015 gekk hann
svo langt að velta því upp að
Ítalir skyldu vera undirbúnir
undir mögulegt brotthvarf úr
myntbandalaginu.
Báðir þeir forsetar sem
hér hafa verið nefndir, Van
der Bellen og Mattarella, eru
aldraðir, 76 og 78 ára gamlir,
og hafa áunnið sér mikla
virðingu. Beinum afskiptum
þeirra af skipun ríkisstjórna
og einstakra ráðherra er fróð-
legt að velta upp í íslensku
samhengi. Forseti Íslands
felur ráðherrum vald sitt, en
hvernig tækju stjórnmála-
menn því hér á landi ef hann
synjaði tilnefndum ráðherra
um skipun?
Mótframboð árið 1988
Forsetar Íslands hafa flestir
haldið sig utan við dægurþras-
ið og setið á friðarstóli. Fyrstu
þrír forsetar lýðveldisins,
Sveinn Björnsson, Ásgeir Ás-
geirsson og Kristján Eldjárn
fengu aldrei mótframboð með-
an þeir sátu í embætti. Vigdís
Finnbogadóttir var sjálfkjörin
1984 eftir fjögur ár á forseta-
stóli, en 1988 brá svo við að
Sigrúnu Þorsteinsdóttur úr
Vestmannaeyjum tókst að
safna tilskildum fjölda með-
mælenda. Sigrún hafði starfað
í Sjálfstæðisflokknum og síðar
í Flokki mannsins. Hún kvaðst
myndu vilja að forseti yrði
miklu virkari í stjórnmálum
og að hann ætti óspart að
synja lagafrumvörpum stað-
festingar.
Í ævisögu Vigdísar eftir Pál
Valsson segir að Vigdísi hafi
verið vandi á höndum hvernig
hún ætti að snúa sér gagnvart
framboði Sigrúnar, þar sem
ekki yrði um mikla baráttu
að ræða. Grípum niður í ævi-
söguna: „Vigdís varð að gæta
sín á því að tala ekki þannig
að hægt væri að saka hana
um hroka, eða að tala niður
til mótframbjóðandans með
neinum hætti, því hún var
þjóðhöfðinginn og fulltrúi
valdsins.“
Yfirburðasigur
Vigdís tók þá afstöðu að hafna
óskum Sigrúnar um kosninga-
fundi og sagði þjóðina geta
dæmt sig af verkum sínum. En
þrátt fyrir það hvöttu stuðn-
ingsmenn Vigdísar landsmenn
til að mæta á kjörstað og sýna
þannig í verki þakklæti fyrir
hennar störf. Fróðlegt er að
bera kosningabaráttuna 1988
saman við þá sem nú er háð,
enda margt líkt.
Svo fór að Vigdís fékk mesta
stuðning sem nokkur hefur
hlotið í forsetakosningum hér
á landi, eða 92,7% greiddra at-
kvæða, en Sigrún 5,3%. Kjör-
sókn var 72,4%. Alls greiddu
117.292 manns Vigdísi atkvæði
sitt, en enginn frambjóðandi
hefur fyrr eða síðar fengið
yfir 100 þúsund atkvæði. Þar
með var Vigdís orðin óum-
deild sem sameiningartákn
þjóðarinnar.
Hver ætli kjörsóknin verði?
Líklega varð 72,4% kjörsókn
að teljast góð, því fjöldi fólks
var í ferðalögum þegar kosið
var 25. júní 1988. Og sama dag
var háður úrslitaleikur Evr-
ópukeppninnar í knattspyrnu
milli Hollands og Sovétríkj-
anna.
Fróðlegt verður að sjá hver
kjörsóknin verður í forseta-
kosningunum 27. júní nk. og
atkvæðatölurnar sömuleiðis,
þó fáir efist um úrslitin. n
1954 Ásgeir Ásgeirsson 46,7% 32.924
1968 Kristján Eldjárn 65,6% 67.544
1980 Vigdís Finnbogadóttir 33,8% 46.611
1988 Vigdís Finnbogadóttir 92,7% 117.292
1996 Ólafur Ragnar Grímsson 41,4% 68.370
2004 Ólafur Ragnar Grímsson 67,5% 90.662
2012 Ólafur Ragnar Grímsson 52,8% 84.036
2016 Guðni Th. Jóhannesson 39,1% 71.359
18 EYJAN 19. JÚNÍ 2020 DV