Morgunblaðið - 03.01.2020, Blaðsíða 19

19
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 3. JANÚAR 2020
Snjókarl Kátir krakkar í Skorradal nýttu sér snjóinn um áramótin og bjuggu til voldugan snjókarl.
Eggert
Spurninguna í fyrirsögninni má
orða á ofurlítið annan hátt en hér
er gert:
Er sönn lýsing á atburði sú lýs-
ing sem lýsir atburðinum, túlkar
hann, eða gerir grein fyrir því
hvernig munað er eftir honum?
Svo er líka sá sannleikur, sem við
viljum að eftir sé munað og skapi
minningu. Það er stundum sagt að
sekur sé sá er tapar, sigurvegarinn
skrifi söguna og sá sannleikur verði
sá er munað er eftir.
Þegar Pílatus hafði spurt Jesús hvort hann
væri konungur og Jesús hafði svarað: „Rétt seg-
ir þú. Ég er konungur. Til þess er ég fæddur og
til þess er ég kominn í heiminn að ég beri sann-
leikanum vitni. Hver sem er sannleikans megin
heyrir mína rödd.“ Það var of mikið fyrir Pílat-
us. Pílatus segir við hann: „Hvað er sann-
leikur?“
Þannig hefur sannleikurinn velkst fyrir
mannkyninu í full tvö þúsund ár. Jón Ólafsson
sveitungi minn og frændi úr Grunnavík á að
hafa sagt eitthvað á þá leið „sumir laga sér villur
en aðrir lagfæra þær villur er aðrir laga sér“.
Þannig hefur tekist að viðhalda einhverjum
sannleika, en sannleikur óskhyggjunnar er líf-
seigur. Sennilega mega menn aldrei tapa trúnni
á helvíti til að viðhalda sannleikanum.
Sannleikur í ævisögum
Það er þáttur í bókaflóðum að þar renni fram
ævisögur með sannleika. Sá er þetta ritar hefur
gert sér far um það að lesa slíkar bókmenntir,
sérstaklega í þeim tilgangi að kanna þau efni
sem hann þekkir til og hefur verið þátttakandi í.
Það hefur hann gert til þess að kanna sannleiks-
gildi bókmennaverksins. Ef sá hluti er réttur
kann að vera sannleikskorn í öllu hinu, sem
hann þekkir ekki. Á sama veg; ef ranglega er
farið um sannleikann þar sem
hann þekkir til, er eðlilegt að
álykta að allt annað sé jafn hæp-
inn sannleikur. Víst er að sér-
hver höfundur og sögumaður
verður að fjarlægja sig eigin ævi
til að geta fjallað um hana.
Það er ekkert athugavert við
að hafa skoðanir en skoðanir
verða ekki sannleikur við að
komast á bók.
Sannleikur um Hafskip
Sá er þetta ritar þekkir nokk-
uð til sannleikans um Hafskip.
Fjarlægt í eigin ævi. Hafskip voru ekki skip,
heldur var það félag, sem þurfti að bjarga
nokkrum sinnum frá því að sökkva.
Ein björgunin var í því fólgin að til kom nýr
megineigandi, en sá átti að koma með fjármuni
til að bjarga félaginu. Fljótlega var hafist handa
við að endurnýja óburðugan skipastól. Það
gerðist með þeim hætti að banki einn lánaði fyr-
ir 80% af kaupverði. Þau 20% af því sem upp á
vantaði lagði hinn nýi eigandi fram með um-
boðslaunum af viðskiptum með skipin, auk
greiðslu í eigin vasa. Þannig lagði bankinn út
fyrir öllu nýja skipinu og meira til.
Þegar þessi viðskipti urðu mönnum ljós, var
hafist handa við næstu lífgunartilraun með því
að fá landslið íslenskra viðskiptamanna, undir
forystu tveggja valinkunnra snillinga, til að
bjarga félaginu. Sú björgun átti að fara fram á
þann veg að landsliðsmennirnir áttu að leggja
fram skuldabréf, sem áttu að greiðast með af-
slætti af farmgjöldum í næstu framtíð. Einn
farmflytjandi átti ekki að fá afslátt en það var
bandaríska varnarliðið á Íslandi en það var nán-
ast skyldugt að flytja vörur með þessu skipa-
félagi.
Landsliðsmennirnir lögðu lítið sem ekkert
fram, en öll áhættan í lífsbjörginni lá hjá við-
skiptabanka fyrirtækisins.
Snillingarnir sáu fyrir sér að hægt væri að
sækja á erlenda markaði. Lagt var til orustu
um farmsiglingar yfir Atlantshaf. „Það eru
stórkostlegir möguleikar. Við verðum að reyna
þetta,“ sagði einn í liðinu.
Skipin til siglinga til Íslands voru fjár-
mögnuð upp í hæsta mastur með lánum frá
bankanum en Atlantshafsorustan var háð með
leiguskipum frá þýskri skipaútgerð, sem ann-
aðist „Partrederei“ fyrir efnaða lækna og tann-
lækna.
Hvernig fór um björgunina?
Þessi stórkostlega björgun endaði með meiri
skelfingu en hinar fyrri því hin stórkostlega or-
usta um Atlantshafið varð botnlaus hít, sum-
part vegna yfirgripsmikillar vanþekkingar en
ekki síður vegna reynsluleysis í skiparekstri og
farmflutningum. Þegar það var fyrirséð að skip
yrðu kyrrsett í erlendum höfnum ákvað bank-
inn að ganga að sínum veðum og hin þýska út-
gerð að rifta leigusamningum vegna vanskila. Í
kjölfar greiðsluþrots varð gjaldþrot Hafskipa.
Hver bjargar sér
Bankinn reyndi að bjarga sér með því að
selja öðru skipafélagi norsk skip, byggð til sigl-
inga í Norðursjó, en ekki vel hæf til Íslandssigl-
inga. Skipafélagið seldi skipin við fyrstu hent-
ugleika niður í Miðjarðarhaf. Í þeirri vissu að
þau myndu aldrei sigla til Íslands meir. Af
þeim viðskiptum varð tap fyrir skipafélagið, en
ósjálfbær samkeppni hvarf og það sem meira
var, farmgjöld til og frá Íslandi lækkuðu, til
hagsbóta fyrir land og þjóð. Mjög margir kröfu-
hafar óskuðu eftir staðfestingu á gjaldþroti
Hafskipa hjá bústjórum. Með þá staðfestingu í
hendi greiddu tryggingafélög kröfuna án þess
að gerð væri krafa í þrotabúið.
Endalokin
Þegar upp var staðið, átta árum eftir gjald-
þrotið, greiddust 65% upp í lýstar kröfur,
vaxtalaust. Það kann að vera afrek að hafa náð
65% skilum. En gjaldþrot var það og skiptir þá
ekki máli hver kann að hafa verið við-
skiptabanki Hafskipa.
Og hver átti að koma til bjargar landsliði ís-
lenskra viðskiptamanna? Átti íslenska ríkið að
koma til bjargar landsliði, sem hafnar ríkisaf-
skiptum? Um margt eru viðbrögð við gjaldþroti
WOW svipuð og við gjaldþroti Hafskipa. WOW
gerði út á Ábyrgðasjóð launa og snillingarnir og
landsliðið gerði út á góðvild banka.
En, það er ekki hlutverk banka eða ríkis að
halda úti skipafélagi. Annar snillinganna í Haf-
skipum reyndi aftur fyrir sér og þá í alvarlegum
bankarekstri. Það fór mjög illa og við borð lá að
snillingurinn tæki landið með sér í gjaldþroti
bankans. Þá átti ríkið einnig að bjarga brölti
snillingsins.
Mannréttindi og sannleikur
Það eru alkunn mannréttindi að hver má
vera svo heimskur sem hann vill. En sú krafa er
gerð til manna í viðskiptum, að hver skal vera
sjálfum sér samkvæmur. En það fær ekki stað-
ist að gera út á Ábyrgðasjóð launa og beiðni um
ríkisbjörgun í einu orðinu en hafna ríkisaf-
skiptum í öðru orðinu.
Hafskip urðu gjaldþrota árið 1985. Fyrri
björgunaraðgerðir dugðu engan veginn og að
lokum bar stjórn félagsins að afhenda félagið til
gjaldþrotaskipta þegar enginn vilji var hjá eig-
endum til að bjarga félaginu.
Eftir Vilhjálm Bjarnason »En það fær ekki staðist að
gera út á Ábyrgðasjóð
launa og beiðni um ríkisbjörg-
un í einu orðinu en hafna ríkis-
afskiptum í öðru orðinu.
Vilhjálmur Bjarnason
Höfundur var alþingismaður.
Hvað er sannleikur?
Þegar kvótakerfinu var
komið á í sjávarútvegi var
skýringin sú að stýra þyrfti
fiskveiðum með því að út-
hluta aflaheimildum og
þannig vernda sjávarauð-
lindina svo sókn í hana yrði
ekki meiri en svo að fiski-
stofnarnir þyldu veiðarnar.
Þetta var árið 1983.
Næsta skrefið sem var
stigið, og átti það eftir að
reynast afdrifaríkt, var þeg-
ar aflaheimildir voru gerðar framseljan-
legar. Skýringin var sögð sú að þannig
mætti stuðla að hagkvæmum rekstri í
sjávarútvegi, hinir burðugu tækju yfir hina
veikari og eftir stæðu öflugri fyrirtæki en
ella. Þegar upp væri staðið myndi þetta
gagnast sjávarbyggðum og efnahagslífi
landsmanna almennt. Þetta var árið 1990.
Þegar farið var að veðsetja fiskiskip á
grundvelli aflaheimilda þeirra (óveidds
kvóta) var það látið viðgangast þrátt fyrir
landslög sem sögðu skýrt að sjávar-
auðlindin væri í eigu þjóðarinnar:
„Nytjastofnar á Íslandsmiðum eru sam-
eign íslensku þjóðarinnar,“ segir í fyrstu
grein laga um stjórn fiskveiða. Veðsetning
á kvóta færðist jafnt og þétt í aukana í að-
draganda hrunsins og var þar eflaust or-
sök. Pólitískir handlangarar kerfisins
leyfðu því þannig að gerast að sameign
þjóðarinnar væri fénýtt í þágu einkahags-
muna.
Afleiðingar þessara kerfisbreytinga hafa
verið gríðarlegar: Þær hafa skekið þjóð-
félagið og valdið illvígari deilum en nokk-
urt annað málefni. Um það er þó ekki deilt,
nefnilega að fátt, ef þá nokkuð, hafi valdið
eins djúpstæðum ágreiningi í íslensku
samfélagi og kvótakerfið og þá ekki síst
framsalið og veðsetning kvótans.
Hvers vegna?
Í fyrsta lagi hefur kerfið haft í för með
sér gríðarlega byggðaröskun.
Í öðru lagi hefur meint samlegð leitt til
samþjöppunar og einokunar á kostnað lít-
illa og meðalstórra fyrirtækja. Kenningin
um öflugri fyrirtæki og öflugri sjávarútveg
reyndist verri í framkvæmd
en menn ætluðu og samfélag-
inu dýrkeypt þegar upp var
staðið. Í þriðja lagi hefur auð-
ur (að hluta til uppdiktaður,
byggður á væntingum) verið
fluttur upp á land og til út-
landa í rekstur og fjárfest-
ingar sem engu skilaði til
baka til raunverulegra eig-
enda í íslenskum sjávar-
byggðum. Þarna hófst útrás-
in, þarna var byrjað að blása
út bóluhagkerfið sem síðan
sprakk í andlit þjóðarinnar. Svo vorum það
við sem vildum frekar Bogesen en Rad-
cliffe; við sem sögðum að þrátt fyrir allt
væri betra að hafa eignarhaldið í návígi.
Bogesen þekkti þó allavega hana Sölku
Völku og sína heimabyggð enda sýndi
reynslan að hann skilaði arðinum þar, inn-
an þúsund metra radíuss, á meðan um-
gjörð kauphallanna í London og New York
umlykur veröldina alla. Í þeim höllum er
öllum nákvæmlega sama um barnaskólann
á Flateyri.
Nú þarf að rétta af þessa skekkju sem
kvótakerfið innleiddi með framsali sínu og
veðsetningu bjögun byggðanna og mis-
skiptingu auðæfanna. Nú þarf að ná kvót-
anum til baka. Við þurfum að gera Ísland
heilt á ný. Það gerum við með því að ná
kvótanum út úr heimi braskaranna, þannig
að lögin um eignarhald þjóðarinnar á
nytjastofnum á Íslandsmiðum verði ekki
bara orðin tóm.
Þetta þarf að verða mál málanna á ný-
byrjuðu ári.
Gerum Ísland heilt
á ný – kvótann heim
Eftir Ögmund Jónasson
Ögmundur Jónasson
»Um það er þó ekki deilt,
nefnilega að fátt, ef þá
nokkuð, hafi valdið eins
djúpstæðum ágreiningi í ís-
lensku samfélagi og kvóta-
kerfið og þá ekki síst fram-
salið og veðsetning kvótans.
Höfundur er fyrrverandi alþingismaður og
ráðherra.