Morgunblaðið - 14.02.2020, Blaðsíða 15

15
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 14. FEBRÚAR 2020
Beðið í kuldanum Það var napurt í veðri í höfuðborginni í gær og mátti sjá ferðamenn skýla sér fyrir kuldanum þar sem þeir biðu með ferðatöskur sínar eftir rútu við Hallgrímskirkju.
Kristinn Magnússon
Einlægt má spyrja
hvað veldur fram-
förum. Hver var for-
senda þess að mann-
kynið komst úr
sjálfsþurftarbúskap í
framleiðsluhagkerfi?
Og síðan úr fram-
leiðsluhagkerfi í þjón-
ustuhagkerfi? Með
framleiðslu- og þjón-
ustuhagkerfum verður
verkaskipting og að-
skilnaður milli heimilisins og at-
vinnustarfsemi. Til þess að fá vitn-
eskju um árangurinn þarf að semja
skipuleg reikningsskil. Það þarf hlið-
aratvinnugreinar til að þjóna fram-
leiðslugreinum. Þá verða tækni-
framfarir. Samfara tækniframförum
verða framfarir í vísindum. Þær
framfarir eru mælanlegar í aldri og
líðan einstaklinga. Þar undir falla lyf
og bætt heilsa.
Grámygla
Einhverjir kunna að sjá hvað
maðurinn er að fara. Allt eru þetta
forsendur auðhyggju sem á ensku
nefnist „capitalism“. Vinur minn,
sem lagði stund á nám í Berlín, sagð-
ist alltaf hafa vitað hvenær hann var
kominn yfir Austur-Þýskaland í
flugvél. Þá breyttist litur á landi úr
grænu í grátt. Grámyglan var tákn
og afleiðing af umhverfishyggju
sósíalisma í Austur-Þýsklandi. Þar
sáust í lit yfirburðir auðhyggju fram
yfir kommúnisma eða sósíalisma.
Þessu svarar vinstra fólk á þann veg
að sósíalisminn hafi ekki verið rétt
framkvæmdur. Sennilega enn á til-
raunastigi.
Fáum hugtökum hefur verið
nauðgað jafn mikið og auðhyggju,
með því að jaska út orðinu kapítal-
isma og kenna kapítalisma um allt
sem aflaga fer. Auðhyggja og frjáls
hugsun er forsenda framfara. Þar til
hliðar er starfsemi fjár-
málafyrirtækja og vá-
tryggingafélaga, til að
miðla fjármagni og
draga úr áhættu.
Hlutafélagið
Til þess að vinna
saman töldu menn það
vænlegt til árangurs að
leggja í félagsskap með
takmarkaðri ábyrgð.
Upphaflega voru það
hollenskir kaupmenn
sem lögðu í félagsskap
með takmarkaðri
ábyrgð hlutafélags. Ábyrgðin tak-
markaðist við það sem lagt var fram
við stofnun félagsins eða á starfs-
tíma þess. Framlagið á að greiðast
til baka með arði eða við sölu. Arður
miðast við hlutfallslega eign og sölu-
verð miðast við áætlun á verðmæti
hlutarins. Sú áætlun byggist á hlut-
deild í eignum félagsins og framtíð-
artekjum.
Arðgreiðsla og endursala eru ekki
skilyrðislaus þegar um hlutabréf er
að ræða. Afborgun og vextir eru
skilyrðislaus samkvæmt ákvæðum
skuldabréfs.
Í dómi hæstaréttar frá 2009 segir:
„Ef frá er talin málsástæða hans,
sem lýtur að broti gegn reglum um
jafnræði hluthafa og afstaða hefur
þegar verið tekin til, er þeim það
sammerkt að þær eru reistar á
ávirðingum í garð áfrýjenda vegna
starfa þeirra í stjórn Glitnis banka
hf., sem gætu ef réttar væru fellt á
þau skaðabótaábyrgð gagnvart fé-
laginu eða eftir atvikum refsiábyrgð,
en ekki skaðabótaskyldu gagnvart
einstökum hluthöfum. Verða áfrýj-
endur því sýknuð af kröfum
stefnda.“
Þennan texta lesa fræðimenn svo
að hluthafinn eigi aðeins hlutabréfið
en ekki hlutdeild í óskiptri sameign
hlutafélagsins. Þannig eru fullkomin
skil á milli hluthafans og hluta-
félagsins.
Í þessu máli lýstu allir stjórn-
armenn Glitnis hf. því yfir að kaupin
á hlutabréfum af fráfarandi banka-
stjóra voru gerð til að koma í veg
fyrir að bréfin færu á markað og að
verð þeirra myndi lækka. Þær yf-
irlýsingar dugðu ekki til að stofna til
skaðabótaskyldu gagnvart öðrum
hluthöfum, sem voru tjónaþolar í alt-
jóni þegar Glitnir fór í þrot.
Ótilhlýðilegir hagsmunir
Hlutafélagsformið hefur þróast
með löggjöf í öllum löndum. Þróunin
er byggð á verndarsjónarmiðum.
Þeir sem njóta verndar eru kröfu-
hafar, lánardrottnar hlutafélagsins.
Þá eru einnig ákvæði um að enginn
hluthafi geti aflað sér ótilhlýðilegra
hagsmuna á kostnað annarra hlut-
hafa.
Þannig segir í 76. gr. hluta-
félagalaga:
„Félagsstjórn, framkvæmdastjóri
og aðrir þeir er hafa heimild til að
koma fram fyrir hönd félagsins
mega ekki gera neinar þær ráðstaf-
anir sem eru fallnar til þess að afla
ákveðnum hluthöfum eða öðrum ótil-
hlýðilegra hagsmuna á kostnað ann-
arra hluthafa eða félagsins.
Félagsstjórn og framkvæmda-
stjóri mega ekki framfylgja ákvörð-
unum hluthafafundar eða annarra
stjórnaraðila félagsins ef ákvarðan-
irnar eru ógildar vegna þess að þær
brjóta í bága við lög eða félags-
samþykktir.“
Og einnig segir í 95. gr. hluta-
félagalaga;
Hluthafafundur má ekki taka
ákvörðun sem er fallin til þess að
afla ákveðnum hluthöfum eða öðrum
ótilhlýðilegra hagsmuna á kostnað
annarra hluthafa eða félagsins.
Á mannamáli fjalla þessar greinar
um jafnræði með hluthöfum. Í raun
byggjast hlutafélagalög á siðrænum
gildum gagnvart samfélagi og hags-
munaaðilum
Þá er einnig fjallað um samfélags-
lega ábyrgð hlutafélaga. Þar eru
fræðimenn alls ekki á eitt sáttir. Þau
sjónarmið hafa komið fram að hluta-
félög geti ekki borið samfélagslega
ábyrgð. Það séu aðeins ein-
staklingar, sem geti borið slíka
ábyrgð. Vissulega geta aðeins ein-
staklingar borið refsiábyrgð en félög
geta borið fébótaábyrgð.
Nýleg málaferli og dómar
Það er kunnara en frá þarf að
segja að á þeim árum sem liðu frá
því íslenska ríkið seldi Landsbanka
og Búnaðarbanka var stunduð
markaðsmisnotkun í viðskiptum
með hlutabréf í bönkunum, rétt eins
og í Glitni hf. Þegar íslenska ríkið
„seldi Hauck & Aufhauser“ hlut í
Búnaðarbankanum lagði annar
banki til fjármagn til kaupanna án
áhættu kaupandans, sem fór út úr
viðskiptunum með um 90 milljónir
USD og 20% eignarhlut í Kaupþingi
hf. án þess að hafa nokkru sinn lagt
fram krónu eða tekið nokkra
áhættu.
Lífeyrissjóðir og litlir hluthafar
voru blekktir til að leggja fram pen-
inga og urðu fyrir altjóni þegar
markaðsmisnotkunarblaðran sprakk
og í ljós kom að fegurðin var eins og
gljáfægður hlandkoppur.
Það gengur illa að koma dóm-
stólum í skilning um afleiðingar
markaðsmisnotkunar fyrir aðra
hluthafa.
Hluthafar, sem voru blekktir til að
kaupa og eiga hluti í Landbankanum
voru í svipaðri stöðu. Meginhlut-
hafar keyptu bankann að hluta til
með láni frá Búnaðarbankanum og
duldu sína eignarhluti með því að
fela þá í aflandsfélögum. Að réttu
lagi átti að skylda meginhluthafana í
Landsbankanum til að kaupa af öðr-
um hluthöfum vegna eignarhluta
sinna. En illa gengur að koma máli,
sem fjallar um yfirtökuskyldu í
gegnum dómstóla. Þetta er enn eitt
dæmið um veika réttarstöðu hlut-
hafa.
Réttarstaða hluthafa
Á árum efir hrun hefur það ekki
skýrst eða skánað á hvern veg á að
vernda hluthafa.
Endurskoðendur, kosnir af hlut-
höfum, hafa ávallt gætt hagsmuna
stjórnenda og stjórnarmanna. Líkt
og sálsjúkir menn segja geðlækni
aldrei allan sannleikann, þá segja
endurskoðendur hluthöfum aldrei
allan sannleikann.
Bústjórar þrotabúa gæta aðeins
hagsmuna kröfuhafa.
Stjórnarmenn gættu ekki hags-
muna hluthafa í hlutafélagi á meðan
það var starfandi fyrir þrot.
Því er það spurning hvort ein-
staklingar og lífeyrissjóðir geta tek-
ið þátt í hlutabréfaviðskiptum á
skipulegum verðbréfamarkaði, þ.e. í
kauphallarviðskiptum.
Til þess að hægt sé að eiga við-
skipti þarf traust. Á þeim árum, sem
eru liðin frá hruni bankanna, hafa
ekki orðið þær grundvallarbreyt-
ingar í viðskiptalífi, að traust hafi
skapast.
Eins og skáld eitt sagði:
Ég þreytti lengi knattleik við sifjalið
Satans
og séð hefur engi þvílíkan djöflagang.
Ég varðist einn á vallarhelmingi mínum
með vindstöðu beint í fang.
Í ljósi alls þessa er þá hægt að
reikna með því að ódrukknir ein-
staklingar kaupi hlutabréf með
þeirri réttarvernd, sem nú ríkir?
Eftir Vilhjálm
Bjarnason » Líkt og sálsjúkir
menn segja geð-
lækni aldrei allan
sannleikann, þá segja
endurskoðendur hlut-
höfum aldrei allan
sannleikann.
Vilhjálmur
Bjarnason
Höfundur var alþingismaður.
Hagsmunir hluthafa og sifjalið Satans