Morgunblaðið - 26.05.2020, Qupperneq 15

15
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 26. MAÍ 2020
Gleði Margir lögðu leið sína á krár og bari í miðbæ Reykjavíkur í gær eftir að slakað var á samkomubanni sem gilt hefur undanfarnar vikur vegna kórónuveirufaraldursins.
Kristinn Magnússon
Umhverfisráðherra kom fram í
fjölmiðlum sunnudaginn 17. maí
og reyndi að réttlæta ákvörðun
sína um friðlýsingu vatnasviðs
Jökulsár á Fjöllum. Sú skýring
hans að þetta sé gert til að fram-
fylgja vilja Alþingis stenst enga
skoðun. Ég tel að ráðherra skorti
lagaheimild fyrir þessari ákvörð-
un. Ráðherranum hefur nú verið
stefnt fyrir dóm af landeiganda
vegna þessa.
Umhverfis- og auðlindaráðu-
neytið birti sl. haust skýringar á því hvernig
friðunin byggðist á grundvelli þingsályktun-
artillögu frá 14. janúar 2013, rammaáætlun 2.
Þar kemur fram að tillögunni sem þings-
ályktunin byggist á hafi þáverandi verkefn-
isstjórn rammaáætlunar skilað til iðn-
aðarráðherra 5. júlí 2011 sem og að
þingsályktunin hafi verið samþykkt 14. janúar
2013. Sama dag tóku lögin um verndar- og
orkunýtingaráætlun gildi (þ.e aðeins 1.-3. gr.
tóku gildi 2011 en lögin í heild sinni ekki fyrr
en 2013).
Farið að reglum sem ekki voru til
Tillaga verkefnisstjórnarinnar og þar með
þingsályktunin var því unnin áður en máls-
meðferðareglur laganna tóku gildi. Í þeim fel-
ast m.a. verklagsreglur sem verkefnisstjórn og
faghópar skulu fylgja. Verkefnisstjórn ramma-
áætlunar 2 vann sem sagt aldrei eftir þessum
reglum því þær voru ekki til. Verkefnisstjórnin
hafði ekki á þessum tíma (fyrir 2011/2013) það
hlutverk að afmarka virkjunarsvæði eða virkj-
unarkosti. Af því leiðir að afmörkun virkj-
unarsvæða eða virkjunarkosta var ekki hluti af
tillögu verkefnisstjórnar og þar með heldur
ekki hluti af ályktun Alþingis. Rammaáætlun 2
skorti því öll fyrirmæli um hver væru mörk
virkjunarsvæða eða virkjunarkosta og þings-
ályktunin því mjög ófullkomin að þessu leyti.
En hvert á þá að sækja leiðsögnina um það
hver þessi mörk virkjunarsvæða og virkj-
unarkosta eru? Á umhverfis- og auðlind-
aráðherra að gera um það tillögu til Alþingis
þannig að fyrirmælin séu skýr af hálfu þings-
ins? Á ráðherrann að gera tillögu út frá þeim
gögnum sem komu fram af hálfu verkefn-
isstjórnarinnar sem þó hafði ekki það hlutverk
að skilgreina þessi mörk og vinna
hennar ekki tekið mið af því?
Getur ráðherrann byggt á lög-
unum um verndar- og orkunýt-
ingaráætlun sem voru ekki til
þegar tillaga verkefnisstjórn-
arinnar var unnin og ekki í gildi
þegar hún var samþykkt? Geta
lög sem ekki voru til eða í gildi
haft einhverja þýðingu í úrlausn
málsins?
Það er greinilega úr vöndu að
ráða fyrir ráðherra umhverfis-
og auðlindamála þegar ákveða
skal leiðina. En ráðherrann
ákvað sem sagt að lög og verklagsreglur sem
ekki voru til þegar verkefnisstjórn vann tillögu
að ramma 2 og ekki voru í gildi þegar þings-
ályktunin frá 2013 var samin og samþykkt
skuli veita leiðsögnina um mörk friðunar.
Í kynningu ráðuneytis umhverfis- og auð-
lindamála er vísað til þess að í greinargerð með
frumvarpi til laga um verndar- og orkunýting-
aráætlun, sem varð að lögum 48/2011, komi
fram leiðsögn um þetta. Er þar vísað til VI.
kafla í greinargerðinni sem ber heitið „Um
virkjunarkosti og afmörkun þeirra“. Í kynn-
ingunni er farin sú leið að grípa upp eina setn-
ingu af mörgum og hún notuð sem grundvöllur
ákvörðunar um mörk friðlýsingar. Setningin
er svona: „Virkjunarsvæði í vatnsafli miðast al-
mennt við allt vatnasvið fallvatnsins ofan
þeirrar virkjunar sem nýtir fallið og farveg
fallvatnsins neðan virkjunar.“
Handvalin rök
En stenst þessi rökstuðningur nánari skoð-
un? Ég tel svo ekki vera. Meginreglan í lög-
skýringu gengur út á að lesa þurfi, bera saman
og meta allan texta bæði laga sem og lögskýr-
ingargagna. Það þykir sem sagt ekki góð latína
að grípa bara til þeirrar setningar sem passar
einhverjum tilteknum markmiðum þá stund-
ina.
Ef umræddur VI. kafli er lesinn allur, þá
stendur þar skrifað: „Virkjunarsvæði í vatns-
afli miðast almennt við allt vatnasvið fallvatns-
ins ofan þeirrar virkjunar sem nýtir fallið og
farveg fallvatnsins neðan virkjunar. Sjónræn
áhrif mannvirkja geta þó náð yfir stærra
svæði, t.d. frá háspennulínum. Svæði með nýt-
anlegu falli í fallvatni nefnast virkjunarstaðir.
Ef fallið er ekki allt á einum stað geta verið
fleiri en einn virkjunarstaður í fallvatninu.
Þessir staðir eru vel þekktir. Framkvæmd
virkjunar á hverjum virkjunarstað er nefnd
virkjunarkostur. Þar geta ýmsir kostir komið
til greina. Við virkjun á sama falli á einhverjum
virkjunarstað getur stærð virkjunar verið mis-
munandi eftir því hvernig miðlun rennslisins
er háttað. Til miðlunar þarf miðlunarlón og í
mörgum tilvikum er rennsli fallvatnsins aukið
með veitum úr nálægum ám. Áhrif virkjunar á
umhverfi eru því komin undir því hvernig
virkjunarkosturinn er skilgreindur. Þau
mannvirki sem mestu máli skipta eru einkum
stíflur og veitur, miðlunarlón, aðrennslisgöng
og stöðvarhús, frárennsli og lega háspennulína
og vega. Stærð virkjunar í MW segir lítið um
áhrif hennar á umhverfi.
Í verndar- og nýtingaráætluninni yrði
fjallað um skilgreindan virkjunarkost á til-
teknum virkjunarstað og áhrif þeirrar virkj-
unar innan virkjunarsvæðisins. Þar sem áhrif-
in eru komin undir útfærslu virkjunarinnar
verður skilgreindum virkjunarkostum raðað í
flokka en ekki virkjunarsvæðum enda þótt
fram komi hvernig virkjunarsvæðin eru af-
mörkuð. Á sama virkjunarstað geta mismun-
andi virkjunarkostir lent í mismunandi flokk-
um eftir áhrifum þeirra. Hins vegar kemur til
álita að vernda heil vatnasvið. Þau yrðu þá sett
í verndarflokk og þar með allir hugsanlegir
virkjunarkostir innan þeirra. Eins kemur til
álita að friðlýsa hluta vatnasviðs eða hluta fall-
vatns.“
Rökstuðningur ráðuneytisins er mjög lang-
sóttur og verður vægast sagt hæpinn þegar
framangreindur texti allur er skoðaður. Þessi
tilvitnun í greinargerðina segir í raun allt sem
segja þarf um rökleysu ráðherrans. Munum að
rammaáætlun 2, þingsályktun nr. 13/141 frá
14. janúar 2013, fjallar um virkjunarkosti og að
þeir fari í nýtingar-, bið- eða verndarflokk.
Fjallar ekki um virkunarsvæði. Slíkt hefði
þurft að koma fram skýrum orðum í tillögunni,
sbr. orðin: „Hins vegar kemur til álita að
vernda heil vatnasvið. Þau yrðu þá sett í
verndarflokk og þar með allir hugsanlegir
virkjunarkostir innan þeirra.“
Í engu tilviki voru heil vatnasvið sett í
verndarflokk í rammaáætlun 2, þingsályktun
13/141. Í öllum tilvikum er talað um virkj-
unarkosti. Friðanir eða tillögur þar um verða
að taka mið af þessu. Ekki kemur til álita að
friða vatnasvið og árfarvegi nema ramma-
áætlun segi það berum orðum.
Stórkostleg skerðing
möguleika til orkunýtingar
Ég sat á sínum tíma í þingnefndinni sem
um þetta fjallaði og í þeim nefndum sem síðan
hafa fjallað um þennan málaflokk. Vilji lög-
gjafans er alveg skýr í þessum efnum. Ljóst
er að ef skýringar og stefna ráðherrans
fengju að ráða þarf ekki mikið að velta fyrir
sér nýtingu orkuauðlinda okkar. Ef henni yrði
beitt í ýtrasta tilgangi yrði landið nánast allt
friðað fyrir frekari virkjunum. Það liggur í
augum uppi að löggjafinn var ekki að færa svo
mikilvægar ákvarðanir í hendur eins manns,
þ.e. umhverfis- og auðlindaráðherra.
Ákvarðanir um friðlýsingarmörk verða
augljóslega að vera hluti af ákvörðunum um
að setja virkjunarkost í verndarflokk. Ég vil
taka það skýrt fram að ég er ekki á móti frið-
lýsingum en öfgar og útúrsnúningar sem
þessir eru í andstöðu við vilja löggjafans. Ef
skilningi ráðherrans yrði fylgt til hins ýtrasta
varðandi virkjanakosti í verndarflokki yrðu
möguleikar til nýtingar orkuauðlinda okkar
skertir stórkostlega og gerðu út af við mögu-
leika til sóknar á þeim vettvangi.
Þeir sem skrifuðu texta greinargerðarinnar
á sínum tíma tóku fram að til þess að vatna-
svið yrði friðað yrði það að koma skýrt fram í
tillögu verkefnisstjórnar og þá eftir atvikum í
þingsályktun Alþingis, féllist þingið á slíka til-
lögu. Það á ekki við í neinu tilviki í ramma-
áætlun 2. Vegna þessa er það ólíðandi að ráð-
herrann haldi áfram á þeirri braut sem hann
er að feta.
Hér eru gríðarlegir þjóðhagslegir hags-
munir undir og við höfum ekki efni á að
skerða möguleika þjóðarinnar til að skapa
verðmæti með nýtingu auðlinda sinna. Mála-
miðlun í þessu sem öðru þarf að vera það leið-
arljós sem við fylgjum. Það eru mörg tæki-
færi til að friða viðkvæmar náttúruperlur án
þess að gengið sé á möguleika okkar að öðru
leyti.
Eftir Jón Gunnarsson »Ég tel að ráðherra skorti
lagaheimild fyrir þessari
ákvörðun.
Jón Gunnarsson
Höfundur er alþingismaður.
Að friðlýsa landið og miðin