Morgunblaðið - Sunnudagur - 24.05.2020, Blaðsíða 12

VERÖLD
12 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 24.5. 2020
Þ
egar arabíska vorið hófst 2011 litu
margir svo á eða vonuðu að um
væri að ræða framhald á atburðun-
um 1989 þegar almenningur reis
upp, Berlínarmúrinn féll og Sovét-
ríkin liðuðust í sundur, en þær vonir urðu fljótt
að engu. Hvað fór úrskeiðis? Í nýútkominni bók
sinni, The Arab Winter: A Tragedy (Arabíski
veturinn: Harmleikur, útg. Princeton), fjallar
Noah Feldman, prófessor við lagadeild
Harvard-háskóla, um það hvernig seig á ógæfu-
hliðina í öllum tilfellum nema einu í kjölfarið á
uppreisninni og mótmælunum, sem fengu
viðurnefnið arabíska vorið. Feldman segir að
ekki sé hægt að tala um að eitthvað eitt hafði
farið úrskeiðis, því aðstæður voru ólíkar eftir
löndum.
Tóku pólitísk örlög í eigin hendur
„Mig langar samt til að byrja á að tala um já-
kvæðu hliðarnar, áður en ég nefni það sem af-
laga fór,“ segir hann. „Það jákvæða var að í
fyrsta skipti í næstum því öld tók arabískumæl-
andi fólk pólitísk örlög sín í eigin hendur líkt og
menn gerðu í Evrópu í aðdraganda hruns
Sovétríkjanna. Þetta var enn óvæntara vegna
þess að þessir atburðir áttu sér ekki í stað
vegna hruns stórveldis eins og gerðist í Evrópu.
Að miklu leyti voru þessir atburðir fyrir-
varalausir og sjálfsprottnir. Það er einnig
merkilegt þegar horft er til Mið-Austurlanda
vegna þess að sögulega hefur margt af því, sem
þar hefur gerst, verið með nýlenduveldi eða
heimsveldi í bakgrunni. Það átti ekki við hér.“
Feldman segir misjafnt eftir löndum hvað fór
aflaga. Í Egyptalandi hafi vorið virst ætla að
leiða til jákvæðrar þróunar og gengið var til
kosninga, en síðan megi
segja að almenningur hafi
hafnað hinni lýðræðislegu
nálgun.
„Það má að minni
hyggju rekja til þeirra
mistaka hinnar kjörnu
ríkisstjórnar að gera sér
ekki grein fyrir fyrstu
lexíu stjórnarskrárbund-
ins lýðræðis, sem er að
það þýðir ekki að þú ráðir
þótt þú fáir meirihluta,“
segir hann. „Það þýðir að þú þarft að gera mála-
miðlanir.
Þar við bættist að í Egyptalandi er fyrir
hendi lífseigur andlýðræðislegur þráður meðal
almennings, sem er mjög sterkur og réð því
hvernig fór.“
- Utan frá séð virðist sá þráður hafa verið
furðulega stuttur vegna þess að hin lýðræð-
islega kjörna stjórn íslamistaflokksins Mús-
limska bræðralagsins fékk ekki mörg tækifæri
og reyndist ekki langlíf. Má segja að fólkið hafi
kastað af sér einræði og ákveðið síðan að kalla
það strax yfir sig aftur?
Höfnuðu einræði og
kröfðust þess aftur
„Tilgáta mín er sú að egypska þjóðin, að svo
miklu leyti sem hægt er að tala um þjóð með
stórum staf, fór af heilum hug út á götu og
krafðist þess af heilum hug að Hosni Mubarak
forseta yrði steypt af stóli,“ segir Feldman.
„Hún fékk því framgengt. En það var ekki gefið
að þeir, sem stóðu að byltingunni, myndu greiða
íslamistum atkvæði sitt. Það höfðu margir mjög
miklar áhyggjur af íslamistastjórninni og hvað
hún myndi gera þegar hún kæmist til valda. Það
var því mikill þrýstingur á þessari stjórn að
sýna að hún væri fær um að gera bandalag við
aðra, gera tilslakanir og miðla málum líkt og ísl-
amistar í Túnis, en það gerðu þeir ekki. Ísl-
amistarnir í Egyptalandi töldu einnig að þeir
ættu sér óvini sem vildu steypa þeim af stóli, og
það var satt. Það er gamalt orðtak að jafnvel sá
vænisjúki eigi sér óvini. Þeir hefðu engu að síð-
ur átt að gera víðtækar málamiðlanir frekar en
að segja einfaldlega: „Við náðum meirihluta og
almenningur er á bak við okkur og því ættum
við að geta gert það sem okkur sýnist.“ Þegar
þar var komið sögu var nógu stórum hluta al-
mennings nóg boðið og hin frjálslynda intelli-
gensía veitti forustu nýrri hreyfingu, sem vildi
taka annan snúning, líkaði ekki niðurstöður
hinna lýðræðislegu kosninga og ákvað að leita á
náðir hersins um að steypa þessu fólki af stóli. Á
þessari ögurstundu þurftu Egyptar að ákveða
hvort þeir tryðu á lýðræðið.“
Feldman segir að atburðarásin í Egyptalandi
sé ólík því sem hefur gerst í nokkrum löndum
Austur-Evrópu þar sem átt hefur sér stað hæg-
fara afturhvarf frá lýðræði með einvalda við
stjórnvölinn. Fólk hafi til að mynda greitt at-
kvæði með flokki Viktors Orbans í Ungverja-
landi, PIS-flokknum í Póllandi eða Vladimír
Pútín í Rússlandi. Þar sé ekki hægt að benda á
ákveðið augnablik þar sem segja megi að fólkið
hafi farið út á götu og sagt að það vildi ekki
lengur sjá lýðræði.
„Það gerðist hins vegar í raun í Egyptalandi,“
segir hann. „Þannig að ætlum við að hafa lög-
mæti stjórnarskiptanna sem viðmið þá fékk
fólkið það sem það bað um, sem var að snúa aft-
ur til einræðisins sem áður var, jafnvel með að-
eins verri lífskjörum. Í mínum huga er það ótrú-
lega sorglegt, að fólk skyldi eftir að hafa tekið
upp lýðræði segja að það hefði ákveðið að skipta
um skoðun, þetta viljum við ekki lengur.“
- Má þá segja að tekin hafi verið lýðræðisleg
ákvörðun um að afnema lýðræði?
„Ég myndi frekar tala um almannavilja en
lýðræðislega ákvörðun – hún var ekki lýðræð-
isleg í þeirri merkingu að gengið hefði verið til
atkvæða, en tala má um almannavilja að því
leyti að hún var jafn lögmæt og upprunalegu
mótmælin sem komu Mubarak frá. Ég held að
þetta sé eitt af því sem fólk muni eiga erfiðast
með að sætta sig við af því sem ég hef fram að
færa í bókinni. Það er auðvelt fyrir stuðnings-
menn lýðræðis að segja að þegar fólk biðji um
lýðræði sé það rétt, en þegar fólk vilji ekki leng-
ur lýðræði sé það ólögmætt. Það er hins vegar
ekki góð röksæmdafærsla, ef lýðræðið kemur
frá fólkinu verður að fallast á ákvarðanir fólks-
ins.“
- Gallinn er þá sá að eftir að einræði hefur
verið komið á gefst ekki tækifæri í kosningum
fjórum árum síðar til að skipta um skoðun.
„Það er rétt, en það eru bara rök fyrir því að
það sé slæm hugmynd að taka upp einræði, að
þegar sú ákvörðun hafi verið tekin sitji menn
uppi með hana. En Egyptar tóku þessa ákvörð-
un og ég held að það hafi verið röng ákvörðun
eins og ég segi í bókinni.“
-Þú leggur í bókinni áherslu á að arabíska
vorið og atburðirnir í kjölfarið hafi ekki mótast
af heimsveldum heldur þátttakendunum. Hvers
vegna skiptir það máli?
„Fyrir því eru tvær ástæður. Önnur er sið-
ferðisleg og hin sagnfræðileg. Siðferðisleg
Mótmæli á Tahrir-torgi í Kaíró janúar
2011. Hosni Mubarak forseti hrökklaðist
frá völdum í Egyptalandi vegna mótmæl-
anna. 2013 var mótmælt að nýju og köll-
uðu mótmælendur aftur yfir sig einræði.
Vorið sem varð að vetri
Noah Feldman, pró-
fessor í lögum við
Harvard-háskóla.
AFP
Skömmu eftir uppreisnina í Túnis vatt sér stúdent inn á
skrifstofu Noahs Feldmans, prófessors við Harvard, og bað
hann að koma með sér að aðstoða við að semja nýja stjórnar-
skrá í landinu. Feldman hefur nú sent frá sér bókina Arabíski
veturinn þar sem hann fjallar um það sem gekk upp í Túnis í
kjölfar arabíska vorsins og fór aflaga annars staðar. Í bókinni er
dregin upp dökk mynd og undirtitill hennar er harmleikur, en
um leið segir Feldman að arabíska vorið sýni hvað fólk er
tilbúið að leggja á sig til að öðlast rétt til sjálfsákvörðunar
þrátt fyrir möguleikann á að gera mistök.
Karl Blöndal kbl@mbl.is
Liðsmenn Ríkis íslams
fagna töku borgarinnar
Rakka í Sýrlandi í júlí 2014.
Samtökin héldu borginni í
fimm ár og stjórnuðu með
grimmd og ofbeldi.
AFP