Morgunblaðið - Sunnudagur - 24.05.2020, Blaðsíða 14

VERÖLD
14 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 24.5. 2020
vegna þess að um er að ræða ákvarðanir sem
fólk í arabaheiminum getur og ætti að taka af
ábyrgð. Það er líka grundvallarþáttur lýðræðis
og sjálfstjórnar að fólk taki sínar mikilvægustu
ákvarðanir sjálft og það sé ekki gert fyrir það.
Ég trúi því að það sem veiti pólitískum aðgerð-
um merkingu og göfgi sé einmitt að þá séum við
sjálf að móta örlög okkar. Það er eitt þegar fólk
tekur ákvarðanir við aðstæður þar sem það er
undir þrýstingi utanaðkomandi afla. Það gæti
litið lýðræðislega út, en er það þó ekki að fullu.
Þarna sýnist mér hins vegar að um raunveru-
lega sjálfsákvörðun hafi verið að ræða víða í
löndum hins arabískumælandi heims. Þarna var
ekki ákveðið að láta til skarar skríða í skugga
heimsvelda.
Þverrandi máttur Bandaríkjanna
Síðan eru það hinar sögulegu ástæður. Þegar
horft er til nútímasögu Mið-Austurlanda aftur
til Tyrkjaveldis má segja að rauði þráðurinn sé
að þjóðir sem mæla á arabísku hafi ekki haft
frelsi til að taka sjálfar ákvarðanir, þær mótuðu
ekki eigin sögu. Fyrst kom Tyrkjaveldi, síðan
Bretar og Frakkar og svo Bandaríkjamenn og
Sovétmenn á kantinum. Þetta takmarkaði póli-
tískt frelsi í arabaheiminum. Fólk í Mið-
Austurlöndum gat því sagt að það væri ekki við
það að sakast að það væri eftir á þegar kæmi að
lýðræði og ég held að það hafi lengi vel verið
satt. Fyrir því voru margar ástæður, þar á með-
al olía, og þær voru raunverulegar. En það hef-
ur breyst. Það er að hluta til vegna þess að
heimsveldið sem var í áhrifaríkustu stöðunni á
þeim tíma, Bandaríkin, fór verulega fram úr sér
í Afganistan og Írak. Fyrir vikið hafði það ekki
mátt lengur til að gera sig gildandi í þessum
heimshluta eins og leiðtogar þess hefðu upp-
haflega viljað. Við það opnaðist rými vegna of-
þenslu heimsveldisins og hnignunar og áður en
nýtt heimsveldi gæti fyllt upp í það nýtti fólkið
tækifærið og greip til sinna ráða til að móta eig-
in örlög. Þegar spurt er hvað ráði því að fólk fái
tækifæri til að móta eigin framtíð getur skipt
miklu máli að ekki sé heimsveldi til staðar.“
Feldman segir að nóg sé að nefna fall Sovét-
ríkjanna til að útskýra mál sitt.
„Það er ekki eins og þjóðir austantjaldsland-
anna hafi ekki viljað njóta sjálfsákvörðunar-
réttar fyrir það – í þeim efnum nægir að benda
á Ungverjaland, Tékkóslóvakíu og Samstöðu í
Póllandi,“ segir hann. „Hreyfingarnar þar voru
einfaldlega brotnar á bak aftur að undanskilinni
Samstöðu. En þegar heimsveldinu hnignaði –
það hrundi – opnaðist allt. Í ljósi sögunnar er
þetta mikilvægt þegar reynt er að skilja þróun
sjálfsákvörðunar í heiminum. Menn þurfa að
gera sér grein fyrir að sjálfsákvörðun er ekki
algildur eiginleiki sem allir njóta alltaf. Mögu-
leikarnir til sjálfsákvörðunar birtast í þeim
tækifærum sem eru fyrir hendi. Þar eiga við hin
frægu ummæli Marx í Átjánda Brumaire Loð-
víks Napóleons um að menn móti sína sögu, en
ekki eins og þeir ætli sér.“
Harmleikurinn í Sýrlandi
- Þú tekur Sýrland einnig fyrir í bókinni. Þar
hefur farið sérlega illa. Landið er í rúst, mann-
fallið gríðarlegt og milljónir manna á vergangi.
Úr lokaorðum kaflans má nánast lesa þá niður-
stöðu að betra sé að reyna ekki að rugga bátn-
um. Það er grátleg niðurstaða.
„Það er rétt, sú niðurstaða er grátleg. Ég er á
því að það hafi ekki verið útilokað fyrir Sýrlend-
inga að rísa upp gegn stjórn Assads án þess að
það leiddi til borgarastríðs, en það hefði verið
gríðarlega erfitt að afstýra því. Ástæðan fyrir
því er sú að þannig var komið fyrir stjórninni að
hún stjórnaði aðeins í þágu eins minnihlutahóps
í landinu eða trúarhóps. Í þeirri stöðu er hættan
sú að þeir sem krefjast þess að stjórninni verði
steypt séu einnig að krefjast þess að þessum
hópi verði steypt af stalli. Þá á þessi hópur ekki
annars kost en að berjast til síðasta manns
vegna þess að hann hefur enga tryggingu fyrir
því að öryggi sínu sé borgið. Þetta eru dæmi-
gerðar öryggisógöngur, beggja vegna borðs
vita menn að illa mun fara, en verða að gera upp
við sig hver muni vernda þá, fjölskyldur þeirra
og viðurværi þegar hættan kallar.“
Feldman segir að eitthvað veigamikið hefði
þurft til að afstýra slíkri atburðarás, þótt hún hafi
ef til vill ekki verið óumflýjanleg, auk þess sem
enginn hefði verið tilbúinn að skerast í leikinn.
„Hins vegar var hvorugur tilbúinn eða fær
um að koma því á framfæri við hinn með trú-
verðugum hætti að öryggis yrði gætt og ég er
ekki viss um að þeir hefðu getað það. Ég vil hins
vegar að það sé alveg skýrt að ég skelli skuld-
inni á stjórnina, ekki fólkið sem reis upp.“
Mjög erfitt hefði verið að koma að koma at-
burðarásinni í annan farveg eftir að átök hófust.
„Það leiddi til borgarastyrjaldarinnar og þá
voru til að gera illt verra önnur lönd á svæðinu
viljug til að skerast í leikinn,“ segir hann.
„Bandaríkjamenn tóku hins vegar afstöðu um
að fara bil beggja með skelfilegum afleiðingum.
Það var kannski skiljanlegt. Bandaríkjamenn
vildu ekki steypa Assad vegna þess að þeir
vissu ekki hvað tæki við. Eftir reynsluna í Írak
höfðu þeir líka áhyggjur af að þeir myndu þurfa
að bera ábyrgð á afleiðingunum. Um leið vildu
þeir ekki heldur draga sig í hlé og leyfa Assad
að kæfa uppreisnina. Þeir hötuðu Assad, hann
var óvinur þeirra. Að auki hefðu Bandaríkja-
menn getað styrkt stöðu sína í þessum heims-
hluta félli Assad. Þeir vissu ekki hvora leiðina
þeir áttu að fara, þannig að þeir völdu að vera í
miðjunni, sem varð til þess að stríðið dróst á
langinn svo um munaði. Það gerðu þeir með því
að láta uppreisnarmenn hvorki fá nægan stuðn-
ing til að steypa Assad, né að stíga til hliðar og
leyfa Assad að kveða niður uppreisnarmennina.
Ég skil vissulega hvers vegna stjórn Obama tók
þessa afstöðu og ég átta mig á hvað það var
gríðarlega erfitt fyrir hana að fara aðra leið, en
ég held að það hafi verið rangt. Betra hefði ver-
ið að fara aðra hvora af hinum leiðunum.“
Feldman segir að fórnarkostnaðurinn fyrir
Sýrlendinga skipti þar mestu. Helmingur íbúa
landsins hafi misst heimili sín, sex milljónir
manna flúið úr landi. Afleiðingarnar nái líka
langt út fyrir landsteinana. Flóttamannavand-
inn hafi á margan hátt verið afdrifaríkur og
hann hafi átt stóran – en alls ekki allan – þátt í
vanda Evrópusambandsins á þessum árum og
sá vandi sé enn óleystur.
„Þetta hafði áhrif á Schengen og það sem
reyndist goðsagan um samstöðu Evrópu við
þessar kringumstæður,“ segir hann. „Það var
ekki lítið mál. Þetta skipti fólk um alla Evrópu
máli, fólk í mörg þúsund kílómetra fjarlægð frá
Sýrlandi.“
Uppgangur Ríkis íslams
Feldman leiðir uppgang Ríkis íslams einnig af
arabíska vorinu. Hvers vegna náðu þessi
hryðjuverkasamtök slíkum árangri og hvaða
lærdóm má draga af uppgangi þeirra?
„Ég vil gera greinarmun á því hvers vegna
Ríki íslams kom fram og hvers vegna því gekk
svo vel um skeið,“ segir hann. „Ríki íslams kom
fram vegna þess hvað ríkisvaldið í Írak var
veikt, sérstaklega á svæðum súnnímúslima
vegna mistakanna við hernám Bandaríkja-
manna. Atburðarásin í Írak í framhaldi af því
skapaði ásamt hruninu í Sýrlandi aðstæður fyr-
ir Ríki íslams til að vaxa fiskur um hrygg. Við
það skapaðist tómarúm í báðum löndum og Ríki
íslams gat starfað þvert á landamæri. Samtök-
in, sem urðu að Ríki íslams, höfðu verið til í Írak
svo árum skipti, en þau voru nánast horfin.
Meira að segja aðrir íslamistar gerðu grín að
þeim og kölluðu þau pappírsríkið. Samtökin
þurftu því að komast í þá stöðu að geta lagt und-
ir sig land. Hrun ríkisvaldsins í Sýrlandi gerði
þeim skyndilega kleift að ná undir sig landi.“
Feldman segir að við það hafi orðið kaflaskil.
„Um leið og Ríki íslams náði undir sig land-
svæði var hægt að segja að þar væri komin
fram íslömsk, umbótasinnuð, byltingarkennd
útópía. Á þetta legg ég áherslu í bókinni.
Ólíkt al-Qaeda, sem helgaði sig því að heyja
heilagt stríð, en í raun með neikvæðum for-
merkjum, að verja múslima gegn gripdeildum
trúvillinganna án þess að reisa útópískt ríki.
Ríki íslams var að reisa útópískt ríki. Forsenda
þess að samtökin gætu lýst yfir stofnun kalífa-
veldis var í fyrsta lagi að búa yfir landsvæði ein-
faldlega samkvæmt skilgreiningu og í öðru lagi
að geta sagt við múslima um allan heim að þeir
væru kraftbirting fyrirmyndar að því hvernig
múslimar ættu að lifa með beinni vísun allt aft-
ur til spámannsins. Þá gætu þau sagt: „Við er-
um að búa þessa útópíu til.““
Feldman bendir í bók sinni á að þetta megi
bera saman við stofnun kommúnistaríkja á lið-
inni öld og nefnir sem dæmi lönd á borð við
Kúbu, sem höfðu aðdráttarafl fyrir ungt fólk
víða að.
„Með útópíunni verður til hvatning fyrir ungt
fólk, sem hefur áhuga á að byggja fyrirmynd-
arríkið, til að vera með líkt og ungt fólk vildi
fara til Kúbu eftir byltinguna þar, eða þá að fólk
víða um heim vildi fara til Sovétríkjanna á
fyrstu árum bolsévismans. Fólk fær innblástur,
jákvæða framtíðarsýn, ekki bara neikvæða. Þú
værir ekki að fara til að deyja, eins og þú hefðir
gert ef þú gengir í al-Qaeda, heldur að taka þátt
í uppbyggingu. Það skýrir hvers vegna konur
fóru á vettvang, hvers vegna svo margir alls
staðar að í múslimaheiminum fóru. Þetta skýrir
líka að hluta hvers vegna þetta fór svona hræði-
lega úrskeiðis og leiddi til öfgakennds ofbeldis.
Það verður að kalla morð og nauðganir réttu
nafni. Þetta gerist og það er ekki óþekkt fyrir-
bæri í útópísku, byltingarkenndu, umbótasinn-
uðu samfélagi með fyrirmyndarríkishugmyndir
að verknaðir sem þátttakendunum myndi undir
venjulegum kringumstæðum þykja siðlausir og
brjálaðir verða normalíseraðir. Við sáum út-
gáfur af þessu eftir byltingu bolsévika, við sáum
þetta í menningarbyltingunni í Kína eftir að
kommúnistar tóku völd og meira að segja í af-