Morgunblaðið - Sunnudagur - 24.05.2020, Blaðsíða 16

16 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 24.5. 2020
P
ersóna í frægu íslensku leikriti bendir
á að fjarlægðin geri fjöllin blá og
mennina mikla. Við höfum síðan haft
það fyrir satt. Ekki þarf vísindalega
uppáskrift á fyrri fullyrðingunni. Við
höfum öldum saman vitað þetta fyrir
víst og eins hitt hve bláminn bliknar þegar nær fjallinu
kemur. Bréfritari sleit barnsskóm á Selfossi og það
hékk í að fjarlægðin dygði fjallinu hans, Ingólfsfjalli,
til bláma.
Síðari fullyrðing leikpersónunnar styðst við
óskeikulleika þeirrar fyrri.
Þetta með fjarlægðina
Í fjarlægð verða menn þó fljótt smáir í umhverfinu.
Þegar horft er á mannhaf stórborga á skjáum skimar
enginn eftir stórmennum. Myndin líkist iðandi maura-
byggð. Vísast eru þar mikilmaurar og þjóðkunnir á
meðal fjöldans, þótt við afgreiðum þá alla eins. Fátt
kom strákum æsku minnar, sem sendir voru í sveit,
meira á óvart en það hve ólíkar persónur rollurnar
voru. Margir okkar vissu fyrir að hross voru eins mis-
jöfn og þau voru mörg, enda ættir sumra þeirra nærri
eins þekktar og ættir stórbænda. Hitt höfðum við líka
vitað síðan við mundum eftir okkur, sem var ekki
langt, að Trigger var stórmenni á meðal hrossa og,
eins og skáldið benti á, „skýrari og skarpari en knap-
inn“ Roy.
Eftirminnilegasta sýn tunglferðar
Þegar tunglfararnir þrír fóru í lengsta ferðalag í sögu
mannkyns fyrir liðlega hálfri öld beindist öll eftir-
vænting þeirra að tungli jarðar sem tveimur þeirra var
ætlað að heimsækja fyrstum manna. En stærsta undr-
ið leyndist í baksýnisspeglinum. Það birtist þegar litið
var um öxl til jarðar. Þá sáu þeir undrastjörnuna Jörð-
ina sem enginn hafði litið áður svífandi í langri fjar-
lægð. Og þá kom í ljós að hún var eina bláa stjarnan í
okkar sólkerfi og þeim sólkerfum sem við þekktum
sæmilega til.
Sumir þeirra sem fóru allslausir til Vesturheims
upplifðu svipaða reynslu þegar þeir horfðu um öxl: Ís-
land og volæði það sem þeir flúðu allslausir tók á sig
aðra mynd í bláma fjarlægðar.
Geimfararnir tóku fræga ljósmynd sem snerti
jarðarbúa dýpra en fyrstu myndirnar af hoppandi
geimförum á yfirborði tunglsins. Þar var ekkert annað
en auðn og tóm eins og kórónuveira hefði tekið sig upp
þar fyrir þúsundum alda og enn væri allt lokað. En
þessi órafjarlægð gerði engan mann að mikilmenni,
hvað þá að mannlegum risa. Það glitti ekki í neinn og
fjöllin risu ekki upp úr jafnsléttunni né skáru sig úr
bláma jarðar.
Það er fremur nýtt að til sé fólk sem njóti aðdáunar á
heimsvísu. Nú er kominn margvíslegur búnaður sem í
höndum sölumanna getur gert fólk að fyrirmyndum og
átrúnaðargoðum í ótal löndum á augabragði. Stundum
verður það til góðs, eins og þegar gítarleikarar urðu til
í öðrum hvorum bílskúr í hverri Keflavík veraldar og
aðrir vögguðu sér með eins og Presley. Og til ills, eins
og þegar myndarfólk tók að blekbrenna sig á útlimum
og víðar eftir að knattsnillingurinn Beckham asnaðist
til þess.
Arðvænleg aðdáun
Sá sem verður miðpunktur aðdáunar auðgast iðulega
svo hratt að Jóakim frændi fyllist af öfund.
Og milljónir manna um víða veröld eiga þann draum
heitastan að fá að nálgast goðið sitt, komast á tónleika,
sjá það spila eða lesa upp úr metsölubókunum. Stjórn-
málamenn á heimsmælikvarða komast stundum nokk-
uð upp eftir þessari mælistiku og í stærstu löndum
verða sumir þeirra fjáðir mjög. En þar sem lýðræði er
ráðandi takmarkar það rækilega að þeir sem eru
fremstir í þeirri stétt verði raunveruleg goðmögn
aðdáunar og dýrkunar. Í þeirra tilviki er ekki aðeins
ýtt undir aðdáun og fylgispekt. Andstæð öfl fara jafn-
langt í sínum öfgum við að grafa undan áliti þeirra.
Þótt þar sé stundum langt gengið er það í megin-
atriðum hollt.
Í einræðisríkjum er síðari þátturinn einfaldlega
strikaður út og er heldur ónotalegt að sjá hvernig þá
getur farið.
Í órafjarlægð frá Rauða torginu, uppi á Íslandi, var
stórhópur sem áratugum saman dýrkaði fjöldamorð-
ingja sem mannvin og blessun allra þeirra sem undir
högg áttu að sækja. Og dauðan grét það hann opin-
berlega og í þessum hópi var fólk sem talið var bera af
að gáfum, þekkingu og innsæi!
Endalaust efni sem lengi var forboðið
Nú er skyndilega komið í tísku að vera með sjónvarps-
efni kvöld eftir kvöld, mánuð eftir mánuð, um Adolf
Hitler og nóta hans. Og sennilega er það orðið óhætt,
og ástæða er til þess að ætla að nú geti veiran sem hel-
tók Þýskaland endanlega hafa breyst í mótefni gegn
henni.
Þegar horft er á fjöldasamkomur Adolfs Hitlers eru
þær óneitanlega magnaðar þegar horft er til þessa
tíma. Albert Speer, arkitekt Hitlers, tryggði umgjörð-
ina og dr. Göbbels áróðursstjóri sá um hitt. Margur
áhorfandi verður sjálfsagt furðu lostinn. Hann verður
ekki heltekinn af ótta eins og hann myndi hafa verið
hefði hann horft utan frá á stórbrotna hönnun á þess-
um ósköpum sem samtímamaður.
Múgsefjunin minnir helst á frægustu útitónleika
okkar samtíma þar sem heldur betur er hægt er að
hrífast með. En hinn tryllingslegi fögnuður og undir-
tektir fólks á fjórða áratug síðustu aldar hljóta hins
vegar að valda óhug. Enda „skemmtiatriðin“ ólík. Ill-
skiljanlegt er að hróp og brjálæðislegt látbragð úr
ræðustólnum hafi náð til fólksins með þeim hætti sem
þarna gerðist. Umgjörðin og fjarlægðin gerðu sitt en
duga ekki sem skýringar á því æði sem á fólkið rann.
Flestum samtímamönnum Hitlers, sem ekki höfðu
fallið undir blinda trú á hann, ber saman um að fátt
hafi verið stórbrotið við „foringjann“ í návígi. Það gild-
ir raunar um annað fólk og elskulegra en ófreskjuna
þá, að það þolir flest illa fallið úr ljóskösturum, og
stækkunarglerjunum í návígi jafningja sinna í mann-
heimi sem eiga von á einhverju yfirnáttúrulegu.
Áköfustu aðdáendur gætu þurft áfallahjálp eftir slík
kynni, þótt goðið komi í alla staði prýðilega fyrir.
En aðdáendur ná sér iðulega fljótt eftir hin stuttu
kynni í raunheimum og þau verða með tíð og tíma enn
eitt atriðið sem kyndir undir sívaxandi aðdáun. Það má
reyndar ímynda sér að slíkir fundir séu ekki síður erf-
iðir fyrir goðið en grátandi aðdáanda.
Viðskotaillur snillingur
Jón Helgason handritaskoðari var goðsögn í lifanda
lífi. Ekki síst á fæðingareyju hans. Hann var að auki
stórskáld og það gaf lengi vel fleiri stig á Íslandi en
flest annað. En það heyrðust stundum fréttir um að
Jón gæti verið styggur heim að sækja. Hann var
næðismaður og má sjá þess stað í kvæðum hans.
En á meðan Íslendingar voru hnýttir fastar við Dan-
Íslensk skáld
í Danmörku
lifa hér
Reykjavíkurbréf22.05.20