Morgunblaðið - Sunnudagur - 24.05.2020, Blaðsíða 15

tökum og ofbeldi eftir byltinguna á Kúbu þótt
það hafi alls ekki verið í sambærilegum mæli.
Þetta gerðist líka á miðöldum og snemma í
evrópskri samtímasögu. Þetta er ekki eitthvað
sem á bara við um múslimaheiminn eða okkar
tíma, en það er hryllilegt. Einn daginn lifir ein-
staklingur venjulegu lífi á Englandi eða í Túnis,
þann næsta gengur hann í byltingarhreyfingu
og viku síðar er hann farinn að taka þátt í
hræðilegum fjöldamorðum og skipulögðum
nauðgunum.“
- Ríki íslams reis hratt og náði undir sig stóru
landsvæði á mjög skömmum tíma. Nú hefur það
hins vegar verið þurrkað út og þótt samtökin
séu enn til eru þau nú án yfirráðasvæðis og í
sömu stöðu og önnur slík samtök á borð við al-
Qaeda. En má eiga von á að sagan endurtaki
sig?
„Ég held ekki,“ segir Feldman. „Ég lít þann-
ig á að arabíski veturinn, sem nú stendur yfir,
standi fyrir þrot. Sumt af því sem misheppn-
aðist eru hlutir sem ég kann að meta, eins og
lýðræðistilraunir sem tókust í Túnis en mis-
heppnuðust alls staðar annars staðar. Hug-
myndin um lýðræðisvæðingu í miklum mæli í
arabaheiminum mun þurfa að bíða eina kynslóð
hið minnsta. En arabíski veturinn ber því einnig
vitni að hlutir, sem mér líka ekki, hafi mistekist.
Þar má nefna Ríki íslams. Hugmyndin um að
byltingarkenndar útópíuhugmyndir muni leiða
til íslamsks ríkis, að það muni verða kalífaveldi
og ráða yfir landi, brást. Ef þú trúir að Guð ráði
för verður þú að trúa því að hann hafi ekki verið
á bandi kalífaveldisins lengur – ef það er for-
sendan sem þú gefur þér. Þrot Ríkis íslams
skiptir miklu máli vegna þess að í íslömsku
samhengi er ekki hægt að halda því fram að þú
sért að búa til kalífadæmi nema þú sért með
virkt stjórnvald, kalífadæmi er ekki eitthvað
sem er til í kenningunni, það er áþreifanlegt.
Það áþreifanlega fyrirbæri brást. Auðvitað mun
fólk áfram nota merkmiða Ríkis íslams, en nú
er það bara önnur útgáfa af al-Qaeda og hefur
ekki lengur þann grunn sem það hafði. Aðdrátt-
araflið minnkar líka verulega, þótt það hverfi
ekki alveg.“
Lýðræðisþróun í Túnis
- Alls staðar hefur sigið á ógæfuhliðina eftir ar-
abíska vorið nema í Túnis þar sem það átti upp-
tök sín. Hvað gekk upp í Túnis?
„Það er mikilvægt að leggja áherslu á þetta,
sem næstum er gleymt,“ segir Feldman. „Í
Túnis breyttust hlutirnir til batnaðar. Túnis er
lítið land, aðeins tíu milljónir íbúa. Þar er fullgilt
lýðræði í landi þar sem töluð er arabíska. Það er
spurning hvað á að fara langt aftur, en þótt mið-
að sé við 2013-14 þegar verið var að staðfesta
stjórnarskrána, þá hefur það verið við lýði í sex
ár og það hafa nokkrum sinnum orðið stjórnar-
skipti. Íslamistaflokkurinn hefur umbreyst í
múslimskan demókrataflokk með kristilega
demókrataflokka sem fyrirmynd. Þetta sýnir að
það er einfaldlega ekki satt að lýðræði geti aldr-
ei komist á í landi þar sem töluð er arabíska.
Það er að gerast og þú þarft ekki að hafa mig
fyrir því, það er nóg að skoða það sem er að ger-
ast í Túnis.“
Feldman segir að vitaskuld séu hindranirnar
margar. „Við eigum til að gleyma því hvers
vegna fólk reis upp í arabíska vorinu, sér-
staklega við á Vesturlöndum. Við viljum trúa
því að allir vilji alltaf stöðugt lýðræði. Við héld-
um að endalok Sovétríkjanna snerust um sigur
lýðræðis yfir kommúnisma. Auðvitað var það
ekki þannig. Lok kalda stríðsins voru sigur kap-
ítalismans yfir kommúnisma, ekki sigur lýðræð-
is. Sönnunin fyrir því er að í Kína kom aldrei
lýðræði, en kapítalisminn kom. Í Sovétríkj-
unum fyrrverandi höfum við kapítalisma og af-
gerandi fráhvarf frá lýðræði þannig að nú er
svo komið að þar er það í raun ekki við lýði.
Lýðræðið sigraði því ekki, en við í vestrinu höf-
um tilhneigingu til að segja alltaf að lýðræðið sé
á sigurbraut. Sú er ekki raunin.
Þannig að þegar fólk fór út á götur og torg að
krefjast reisnar og réttlætis var lýðræði ekki á
kröfulistanum. Helsti hvatinn var mannleg
reisn í þeirri merkingu að eiga til hnífs og skeið-
ar, vera með mannsæmandi vinnu og að vera
sýnd grundvallarvirðing af hálfu yfirvalda. Í
Túnis fékk fólk þetta að hluta. Það býr við þá
reisn að geta kosið sér stjórn sem mun koma
betur fram við það en einræðisstjórn. En það
fékk ekki grundvallarlausn á efnhagsvandanum
sem blasir við landinu, og hann er alvarlegur.
Ástæðan fyrir því að það fékkst ekki er sú að
lýðræðið lumar ekki á töfralausn á efnahags-
vandanum. Það þarf ákveðnar forsendur til að
ná árangri í efnahagsmálum og þar á Túnis í
vanda. Túnis hefur hvergi forskot í samkeppni,
vinnuafl er dýrt, menntunarstigið er hátt, en
þeim hefur ekki tekist að finna sér svið til að
nýta sér forskotið sem í því gæti falist. Við íbú-
um Túnis blasir því misræmi á milli þess sem
knúði þá til að gera byltingu og þess sem þeir
höfðu upp úr krafsinu. Þeir vildu efnahagslegar
umbreytingar, en fengu lýðræði. Ég styð lýð-
ræði heilshugar og hef varið ævinni í rann-
sóknir á lýðræði. En lýð-
ræði er ekki
allrameinabót.“
- Á þetta misræmi eftir
að verða lýðræði í Túnis
að fótakefli?
„Ég held að það muni
gera erfitt fyrir og verða
viðvarandi áskorun,“ seg-
ir Feldman. „Í hrein-
skilni sagt þurfti umbæt-
ur í uppbyggingu
þjóðfélagsins í Túnis. Það getur verið erfitt að
knýja slíkar breytingar fram við kjöraðstæður,
málið vandast fyrir alvöru þegar um er að ræða
stjórn sem er að reyna að stjórna við við-
kvæmar aðstæður með því að fara sáttaleiðina
og að komast hjá samfélagslegu hruni. Til þess
að ná fram grundvallarbreytingum þarf einhver
að taka áhættu. Fræðilega gætum við talið okk-
ur trú um að stjórn byggð á þjóðarsátt eigi auð-
veldara með að stíga á tær en annars konar
stjórn, en í veruleikanum er það oft erfitt vegna
þess að hún er byggð á viðkvæmri sátt um að
breyta engu, sem heldur henni saman.“
Feldman segist þó bjartsýnn fyrir hönd Tún-
is og finnst hann eiga persónulegra hagsmuna
að gæta. Þar hafi mönnum tekist að gera póli-
tískt kraftaverk. Það hafi þeir gert með því að
leggja áherslu á eitt af grundvallargildum
stjórnmálanna, pólitíska ábyrgð.
„Þetta er nokkuð sem lesendur þínir þekkja
vel,“ segir hann. „Þeir skilja að Ísland býr yfir
taktísku og strategísku forskoti sem heimurinn
nýtur góðs af, en samt mun enginn þegar á
reynir koma til að bjarga Íslandi ef allt fer á
versta veg nema Íslendingar. Þegar þið lentuð í
efnahagskreppu urðuð þið að bjarga ykkur
sjálf. Það kom enginn til bjargar. Túnisbúar
lærðu þessa lexíu á meðan önnur arabalönd
gerðu það ekki, að enginn myndi koma og
bjarga þeim ef þeir klúðruðu þessu, þannig að
þeir gerðu málamiðlanir og hegðuðu sér skyn-
samlega og af ábyrgð. Þetta virðist augljóst, en
er það þó ekki í löndunum í þessum heimshluta,
að fólk hugsi: Þetta er undir okkur komið og
engum öðrum.“
Ástæðan fyrir því að Feldman er ástandið í
Túnis svo hugleikið er að hann átti þátt í að
móta nýja stjórnarskrá landsins á sínum tíma.
„Ég skal lýsa því hvernig það kom til,“ segir
hann. „Ég hef kynnt mér rækilega lýðræði í
arabaheiminum og hafði unnið að stjórnar-
skránni í Írak. Sumarið 2011 eftir byltinguna og
kosningarnar í Túnis kom nemandi að nafni
Duncan Picard á skrifstofuna til mín. Hann
hafði verið um sumarið í Túnis og verið að vinna
í kringum kosningarnar. „Við höfum aldrei
hist,“ sagði hann, „en þú þarft að koma með
mér, við þurfum að fljúga til Túnis þar sem þeir
eru að byrja að semja stjórnarskrá og þurfa
hjálp.“ Ég hugsaði með mér, hvaða strákur er
þetta, hann er með metnað. En hann bað mig
um að treysta sér og í ljós kom að hann þekkti
alla helstu stjórnmálamennina sem voru að
ryðja sér til rúms í landinu. Þetta var 23 ára
gamall stúdent og ég spurði hann: „Með fullri
virðingu, en hvernig þekkir þú allt þetta fólk,
þú talar ekki arabísku og ert bara búinn að vera
þarna í sumar?“ Hann svaraði því til að Túnis
væri lítið land og auðvelt að kynnast fólki. Ég
ákvað að fara með honum til Túnis og umfang
verkefnisins var slíkt að verðandi forustumenn
í stjórnmálum í Túnis voru mjög opnir og til-
búnir að tala við hvern sem er. Í fyrstu voru all-
ir mjög kurteisir og maður sá að þeir hugsuðu
með sér: „Þennan sjáum við örugglega aldrei
aftur.“ En það breyttist þegar við komum aftur
í annað, þriðja, fjórða, fimmta og sjötta skipti.
Strax í annarri heimsókninni vorum við komnir
inn í herbergin þar sem verið var að leggja drög
að nýjum ákvæðum þar sem leitað var svara við
spurningum á borð við hvernig eigi að orða
þetta ákvæði, hvaða umgjörð á að vera um það,
hvernig er þetta gert í öðrum löndum. Vita-
skuld var þetta lýðræðislegt ferli, þeirra að
ákveða og leggja í dóm kjósenda. Þetta var
gjörólíkt aðstæðum í Írak þar sem hernámslið
réð ríkjum þegar ég kom þangað. Þetta var
mun æðra og snerist um ráð og hugmyndir og
ég var ekki einn, þarna voru aðrir hópar. Við
svöruðum mörg hundruð spurningum á tveggja
ára tímabili og reyndum að gera lista til að sjá
hvað mörg af svörunum enduðu í stjórnar-
skránni. Afraksturinn
var nokkuð góður, um
60% af okkar tillögum
voru tekin upp, en auð-
vitað veit maður ekki
hvort það var vegna
þess að við lögðum það
til eða það var einfald-
lega augljóst að fara
bæri þá leið. Í raun get
ég ekki eignað mér neitt
af þessu, heimamenn
tóku allar ákvarðanirnar, en þarna voru klárir
og ábyrgir menn á ferð að reyna að átta sig á
hvernig ætti að leggja drög að stjórnarskrá,
fæstir með bakgrunn í þessum fræðum, hvorki
lögfræðilegan né í samanburði stjórnarskráa,
og þeir voru opnir fyrir því að hlusta, ekki að
láta segja sér fyrir verkum, en hlýða á hug-
myndir. Það er líka þess vegna sem ég lít svo á
að í Túnis hafi stjórnmálamennirnir sýnt
ábyrgð. Ég varð vitni að því þegar fulltrúar
allra stjórnmálahreyfinga voru að semja og all-
ir gerðu sér far um að sitja saman, ræða saman
og kynnast. Þarna urðu til óformleg sambönd
sem á endanum skiluðu árangri og gerðu mikið
gagn.“
Göfug tilraun
Feldman segir að hann noti orðið harmleikur í
undirtitli bókarinnar vegna þess að honum
finnist það eiga við um atburðarásina sem arab-
íska vorið hratt af stað í flestum tilvikum, en
einnig vegna þess að harmleikur geti aðeins átt
sér stað þar sem eitthvað göfugt eigi sér stað.
„Fyrsta áhersluatriðið í bókinni er ekki hvað
ástandið sé hræðilegt, heldur að hér átti sér
stað göfug tilraun hugrakks fólks til að axla
ábyrgð á eigin lífi og bæta það,“ segir hann.
„Og þetta hugrekki er ekki horfið. Mörgum ár-
um eftir arabíska vorið sáum við íbúa Alsír og
Súdan rísa gegn stjórnvöldum. Fólk þar ætti að
hafa raunsærri væntingar en menn höfðu sjö
árum fyrr um hvað það gæti kostað, en lét samt
til skarar skríða og er enn að reyna. Það er von-
armerki. Ég nefni bókina Arabíski veturinn, en
veturinn er hluti af hringrás árstíða. Eftir vet-
urinn mun koma nýtt vor og ég held að það sé
mikilvægt að hafa það í huga. Ástandið er ekki
gott, en það mun lagast og fólk mun reyna aftur
líkt og í Alsír og Súdan. Ég er ekki yfirmáta
bjartsýnn um útkomuna þar, en fólk er tilbúið
að reyna og það er dæmi um mátt mannsand-
ans, að reyna að leita sjálfsákvörðunar, að láta
ekki segja sér fyrir verkum, og það er líka
mikilvæg lexía. Ég vil ekki að fólk líti svo á að
arabíska vorið hafi verið söguleg bóla. Það var
ekki söguleg bóla, heldur fordæmi sem veitir
innblástur um hvað fólk er tilbúið að leggja á
sig til að öðlast sjálfsákvörðunarréttinn þrátt
fyrir möguleikann á að gera mistök. Það sem
gerir pólitískar aðgerðir göfugar er einmitt sá
möguleiki að manni verði á mistök og útkoman
verði slæm. Ef það væri alltaf auðvelt að ná ár-
angri væri engin göfgi í því fólgin.“
Fjölskylda Tariqs Abu Ziads kemur saman til málsverðar við
sólarlag í föstumánuðinum ramadan í rústum heimilis síns í
bænum Ariha í Idlib-héraði. Heimili þeirra var eyðilagt í árás
stjórnarhersins og bandamanna hans á bæinn og þau flýðu burt.
Myndin var tekin í byrjun maí þegar fjölskyldan sneri aftur.
AFP
’ Einn daginn lifir ein-staklingur venjulegu lífi áEnglandi eða í Túnis, þannnæsta gengur hann í bylting-
arhreyfingu og viku síðar er
hann farinn að taka þátt í
hræðilegum fjöldamorðum og
skipulögðum nauðgunum.
24.5. 2020 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 15