Bændablaðið - 03.12.2020, Blaðsíða 16

Bændablaðið | Fimmtudagur 3. desember 202016
Guðjón Einarsson
gudjone3@gmail.com
Síðasti jólasveinninn kemur
til byggða á aðfangadag og á
jóladag leggur sá fyrsti af stað
aftur til síns heima. Einu sinni
á ári gera þessir skrýtnu kallar
sér ferð í bæinn með tilheyrandi
hlátrasköllum, hurðaskellum og
fíflalátum.
Jólasveinarnir eru synir Grýlu
og Leppalúði er að öllum líkind­
um faðir þeirra, en Grýla var
ekki við eina fjölina felld því
áður en hún kynntist Lúða átti
hún vingott við Bola og Gust
og átti með þeim fjölda trölla­
barna. Í dag eru flestir sammála
um að jólasveinarnir séu þrettán
og heiti Stekkjarstaur, Giljagaur,
Stúfur, Þvörusleikir, Pottasleikir,
Askasleikir, Hurðaskellir, Skyr­
gámur, Bjúgnakrækir, Glugga­
gægir, Gáttaþefur, Ket krókur og
Kertasníkir.
Sigfús Sigfússon þjóð sagna­
safnari sagði að jólasveinarnir
væru í mannsmynd, klofnir upp
í háls, með klær fyrir fingrum,
kringlótta fætur og engar tær.
„Þeir eru illir að eðlisfari og lík­
astir púkum og lifa mest á blóts­
yrðum manna og óvönduðum
munnsöfnuði og eru rógsamir og
rángjarnir, einkum á börn.“
Í dag líkjast þeir fremur fífla­
legum miðaldra offitusjúklingum,
hallærislegum trúðum eða búðar­
fíflum en ógnvekjandi tröllum.
Nöfn jólasveinanna hafa ekki
alltaf verið þau sömu og í dag og
áður gengu þeir undir ýmsum
nöfnum sem oft voru staðbund­
in. Í Fljótunum koma fyrir nöfn
eins og Pönnuskuggi, Guttormur,
Bandaleysir, Lampaskuggi og
Klettaskora. Í Mývatnssveit
þekktust nöfnin Flórsleikir og
Móamangi.
Á Ströndum voru jólasvein­
arnir þrettán eða fjórtán og
báru önnur nöfn.Tífall, Tútur,
Baggi, Lútur, Rauður, Redda,
Steingrímur, Sledda, Lækjaræsir,
Bláminn sjálfur, Blámans barnið,
Litli pungur, Örvadrumbur, Tífall
og Tútur, Baggi og Hrútur,
Rauður og Redda, Stein grímur
og Sledda, sjálfur Bjálfinn og
Bjálfans barnið, Bitahængir,
Froðusleikir,, Glugga gægir og
Styrjusleikir.
Að sögn Sigfúsar Sigfússonar
koma jólasveinarnir til lands­
ins í byrjun jólaföstunnar á
„selskinnsbátum vestan frá
Grænlandsóbyggðum eða, að
sumra sögn, austan frá Finnmörk
og kalla sumir byggðarlag þeirra
Fimnam. Þeir leggja að landi í
leynivogum undir ófærum og
geyma báta sína í hellum og halda
huldu yfir þeim uns þeir fara aftur
nærri þrettánda.“
Sigfús segir jólasveinana
skipta sér á bæi þegar þeir koma
að landi og „hér þekkjast þeir
oft varla frá púkum og árum af
verknaði sínum og eru illkaldir
sem hafís og heljur. Jólasveinar
eiga kistur sem þeir bera menn
á brott í.“
Upp úr miðri síðustu öld fara
jólasveinarnir að taka á sig alþjóð­
lega mynd rauðhvíta jólasveins­
ins. Þeir verða vinir barnanna og
færa þeim gjafir í skóinn síðustu
dagana fyrir jól og eru ómissandi
á jólaskemmtunum.
Íslensku jólasveinarnir hafa
haldið þeim sið að vera hávaða­
samir og hrekkjóttir og ekki er
laust við að börn séu enn hrædd
við þá. Hræðsla barnanna er full­
komlega eðlileg. Fullorðið fólk
hikar ekki við að segja börnun­
um að þessir ókunnugu ríflega
miðaldra offitusjúklingar, sem
ganga um í skrýtnum rauðum
fötum, komi í herbergið til þeirra
á nóttinni og taki óþekk börn og
þau sem ekki vilja fara snemma
í rúmið. Einn þeirra er meira að
segja þekktur gluggagægir. /VH
STEKKUR NYTJAR HAFSINS
Illir að eðlisfari
Íslenski sumargotssíldarstofn-
inn á sér merkilega sögu. Hann
hefur mátt þola þung áföll síðustu
áratugina: hrun í kringum 1970,
fjöldadauða af völdum súrefn-
isskorts fyrir tæpum áratug og
alvarlega sýkingu af náttúrunn-
ar völdum sem verið hefur við-
varandi árum saman. Enn þá er
stofninn þó talsvert mikilvæg stoð
undir sjávarútvegi landsmanna.
Rétt er að minna á strax í upp­
hafi að hin rómuðu síldarævintýri
Íslendinga á öndverðri 20. öld
byggðust ekki á íslenska sum­
argotssíldarstofninum heldur á
norsk­íslensku vorgotssíldinni sem
gekk hingað til lands frá Noregi á
sumrin (og gerir enn). Stöku sinn­
um gekk íslenska sumargotssíldin
þó grindhoruð eftir hrygningu á
norðurmið og veiddist þá með spik­
feitri vorgotssíldinni, hinni frægu
„Íslandssíld“. Jakob Jakobsson,
fiskifræðingur og lengi forstjóri
Hafrannsóknastofnunar, ritaði
grein í Morgunblaðið árið 2001
um íslensku sumargotssíldina og
byggist það sem hér er sagt um
síldina fram til síðustu aldamóta
að mestu á henni.
Ofveiði og hrun
Veiðar á sumargotssíldinni voru lítt
stundaðar framan af 20. öldinni.
Sunnanlands var sumargotssíldin
einkum veidd í reknet vor og
haust til beitu og síðar til söltunar.
Undantekning á því var hið mikla
síldarmok í Kollafirði og Hvalfirði
veturna 1946/47 og 1947/48, en þá
var síldin veidd í herpinót eins og
tíðkaðist við Norðurland á sumrin.
Jakob bendir á að um 1960 hafi
nútíma hringnótaveiðar hafist með
mikill tæknivæðingu síldveiðiskip­
anna. Farið var að stunda síldveiðar
árið um kring og jókst þá afli sum­
argotssíldarinnar úr 20­30 þúsund
tonnum í 100­130 þúsund tonn á
fyrri hluta 7. áratugarins. Þessu
fylgdi aukið veiðiálag og á tímabil­
inu 1965­1969 var ókynþroska
smásíld verulegur hluti aflans.
Þessi ofveiði ásamt lélegri nýliðun
olli því að stofninum hrakaði ört.
Jakob segir að um 1970 hafi svo
verið komið að aðeins hafi fundist
tvær torfur á vetursetustöðvunum
við Hrollaugseyjar. Þá hafi hrygn­
ingarstofninn verið áætlaður aðeins
10­15 þúsund tonn en hafi verið um
300 þúsund tonn um og upp úr 1960
þegar hringnótaveiðar hófust sunn­
anlands. Þegar hér var komið sögu
var gripið til þess ráðs að banna
síldveiðar í hringnót og tók bannið
gildi í ársbyrjun 1972.
Endurreisn síldarstofnsins
Það er skemmst frá því að segja að
þessar ráðstafanir báru tilætlaðan
árangur. Síldarstofninn rétti fljótt
úr kútnum og haustið 1975 þegar
takmarkaðar hringnótaveiðar voru
leyfðar á ný var stofninn orðinn
100 þúsund tonn. Til þess að varna
því að sagan endurtæki sig og
stofninn hryndi aftur var mótuð sú
nýtingarstefna að ekki mætti veiða
meira en 20% af veiðistofninum.
Síldarstofninn efldist svo hægt og
bítandi og þegar leið að aldamótum
var hann orðinn 400­500 þúsund
tonn eða mun stærri en hann var
fyrir hrunið.
Jakob Jakobsson var stoltur af
því hve vel tókst til við endurreisn
síldarstofnsins og þreyttist ekki á að
minna á þennan góða árangur þegar
umræða stóð um það löngu seinna að
setja hliðstæða aflareglu fyrir þorsk.
Það var gert árið 1995 og var markið
sett við 25% af veiðistofni.
Breytilegar vetursetustöðvar
Síldin hefur þann háttinn á að safn­
ast saman og leggjast í dvala hluta
vetrar og velur sér þá gjarnan kalda
staði sem gera henni kleift að hægja á
líkamsstarfsemi sinni. Jafnframt gæti
hún verið að skapa sér næði til þess að
forðast afrán því hún þolir betur seltu­
minni sjó en þeir fiskar sem éta hana.
Hins vegar snýr síldin fiskimennina
ekki eins auðveldlega af sér.
Fyrstu fimm árin eftir að síldveið­
ar voru leyfðar á ný (1975­79) voru
vetursetustöðvarnar og þar með
veiðisvæðið í bugtunum við sunn­
an­ og suðaustanvert landið, þ.e.
í Meðallandsbugt, Mýrarbugt og
Lónsbugt. Á árunum 1980­1989 hélt
síldin sig inni á Austfjörðum á veiði­
tímanum og þá gátu íbúar þessara
staða fylgst með flotanum athafna
sig út um gluggana heima hjá sér,
eins og marga rekur sjálfsagt minni
til. Eitt sinn á þessu tímabili, í des­
ember 1981, kólnaði sjórinn reyndar
svo í fjörðunum eystra að síldin hélst
ekki við og fannst svo skömmu fyrir
jól suður við Þorlákshöfn. Á tíunda
áratugnum voru vetursetustöðvar
síldarinnar á ýmsum stöðum 40­60
mílur austur af landinu. Eftir 1997
urðu menn varir við að síldarmagnið
á Austfjarðamiðum fór minnkandi
og árið eftir kom skýringin í ljós.
Meginhluti stofnsins hafði valið sér
vetursetustöðvar á gömlum síldarmið­
um úti af Snæfellsnesi.
Færði sig inn á Breiðafjörð
Þegar nokkur ár voru liðin af
nýrri öld tók síldin sig enn á ný
upp og færði vetursetustöðvar sínar
inn á Breiðafjörð. Hún hreiðraði
um sig inni á Grundarfirði þar sem
Hafrannsóknastofnun mældi yfir 600
þúsund tonn af fullorðinni síld haustið
2006 þegar hrygningarstofninn í heild
mældist 750 þúsund tonn. Megnið af
stofninum var sem sagt komið inn
á þennan eina litla fjörð. Sjómenn
fögnuðu því auðvitað að geta gengið
að síldinni á vísum stað í skjóli fyrir
veðri og vindum en veiðarnar voru
þó ekki vandalausar vegna grynninga
og margir máttu þola veiðarfæratjón
af. Seinna færði síldin sig svo áfram
í átt að Stykkishólmi þar sem einnig
var á köflum erfitt að athafna sig. Á
þessum slóðum var hægt að ganga að
síldinni í nokkur ár.
Síldardauðinn í Kolgrafafirði
Haustið 2012 gerðist svo atburður
sem skaut þjóðinni skelk í bringu.
Um 300 þúsund tonn af síld eða
70% af hrygningarstofninum leitaði
inn á Kolgrafarfjörð sem er á milli
Grundarfjarðar og Stykkishólms. Þar
lokaðist hún inni og náði ekki að forða
sér út þegar ís myndaðist á firðinum.
Talið er að 30 þúsund tonn af síld hafi
drepist vegna súrefnisskorts þann 14.
desember 2012 og 22 þúsund tonn til
viðbótar aðeins rúmum mánuði síðar
af sömu ástæðu. Alls 175 milljónir
sílda eða 12% af hrygningarstofninum
fóru forgörðum. Yfir fjórir milljarðar
króna í útflutningsverðmæti.
En hver var ástæðan fyrir því
hvernig fór? Árið 2004 hafði verið
byggð brú ásamt vegfyllingu í mynni
Kolgrafafjarðar og var upphaflega
talið að þessi þrenging á mynninu
hefði átt hlut að máli með því að tak­
marka vatnsskipti við sjóinn úti fyrir
firðinum. Niðurstaða sameiginlegrar
rannsóknar Hafrannsóknastofnunar
og Háskólans á Akureyri studdi ekki
þá kenningu en hins vegar var ekki
fyrir það tekið að þrengingin á fjarðar­
mynninu og sterkir straumar undir
brúna hafi torveldað flótta síldarinnar.
Við athugun á veðurfari dagana fyrir
síldardauðann kom í ljós að verið
hafði mikil stilla og slíkar aðstæður
draga mjög úr því að súrefni berist úr
andrúmsloftinu í sjóinn auk þess sem
ís myndaðist á hluta fjarðarins sem
dró enn frekar á að súrefni kæmist í
sjóinn. Þar sem mjög mikið var af síld
á firðinum fór svo að súrefnismettun
sjávar varð mjög lág og leiddi til þess
að tugir þúsunda tonna af síld drápust
vegna súrefnisskorts.
Langvinn sýking
Nokkrum árum fyrir áfallið í
Kolgrafa firði eða haustið 2007
fór að bera á sýkingu í síldarstofn­
inum sem átti eftir að hafa miklar
afleiðingar í för með sér. Sams
konar sýking hafði komið upp í
norsk­íslenska síldarstofninum
árið 1990 en gengið yfir á tveimur
til þremur árum. Menn voru því
vongóðir um að það sama myndi
gerast hér. Annað hefur komið á
daginn. Nú 13 árum síðar hamlar
sýkillinn enn vexti og viðgangi ís­
lenska síldarstofnsins. Það segir
sína sögu að áður en sýkingin kom
upp var veiðikvóti síldarinnar kom­
inn upp í 150 þúsund tonn. Á þessu
fiskveiðiári er kvótinn tæp 35 þús­
und tonn. Óhætt er að fullyrða að
sýkingin hafi haft gríðarlega áhrif
á stofninn þótt ekki sé hægt að
útiloka að nýliðunarbrestur hafi
orðið á sama tíma en það er talin
langsóttari skýring.
Staðan í dag
Í nýjustu skýrslu Hafrannsókna­
stofnunar er síldarstofninn metinn
um 290 þúsund tonn og áætlað að
hann muni stækka á næstu árum
vegna bættrar nýliðunar. Áfram sé þó
óvissa um áhrif sýkingarinnar á þróun
stofnstærðar. Metið sýkingarhlutfall
er 13­35% í fjögurra ára síld og eldri
en 5% í yngri síld. Rannsóknir benda
til að um þriðjungur sýktrar síldar
drepist af völdum sýkingarinnar.
Það segir sína sögu að áð-ur en sýkingin kom upp var veiðikvóti síldarinn-
ar kominn upp í 150 þúsund
tonn. Á þessu fiskveiðiári er
kvótinn tæp 35 þúsund tonn.
Síldveiðiskip að veiðum skammt frá landi við Grundarfjörð haustið 2007. Mynd / Guðlaugur J. Albertsson
Síldveiðar í Grundarfirði 28. okóber 2007. Mynd / Guðlaugur J Albertsson.