Hugur og hönd - 2020, Blaðsíða 8

8  HUGUR OG HÖND 2020
fegra hin hversdagslegu ílát.
Form, litur og áferð falla
fullkomlega að notagildinu.
Bragðast drykkurinn og maturinn
betur úr ílátum sem höfða til
fegurðartilfinninga okkar?
Spurning sem er áhugavert að
hugleiða. Hvers vegna er okkur
ekki sama um lögun, lit og áferð
þeirra íláta sem við höfum valið?
Oftast veljum við af kostgæfni þá
muni til borðhalds sem höfða til
fegurðarþarfar okkar. Hér er ekki
meiningin að greina þarna á milli.
Notagildið og fegurðin myndar
einingu. Askurinn og súpuskálin
eru gott dæmi um þetta þar sem
formið þjónar notagildinu.
Gluggi út í heim
Kaupstaðurinn að Gásum er
talinn hafa verið helsti kaup-
staður fyrir Norðurland þar sem
fór fram kaupstefna að sumarlagi
með til heyrandi um svifum, eftir-
væntingu og bið fólks eftir
framandi varningi frá fjarlægum
menningarheimi. Einnig átti sér
stað útflutningur ýmissa verð-
mæta landans, svo sem á vaðmáli,
brennisteini, lýsi og fiski. Einnig
urðu Íslendingarnir fyrir menning -
ar legum áhrifum þegar þeir
kynnt ust ýmsum fögr um list mun-
um sem voru fluttir að Gásum með
skipum frá Evrópu, Bjarma landi
(Rússlandi og Balkan lönd un um).
Í dag má segja að þær Caroline
og Hrefna vinni nytjahluti sína í
leir og að leirbrotin frá 14. og 15.
öld séu kveikjan að þeirra
nýsköpun. Enn eitt dæmið um
hvað hönnun íláta að því er snertir
lögun, form, efni og lit, hefur í
raun haldist í öllum meginatriðum
gegnum aldirnar og skapað það
sem má kalla klassíska hönnun.
Þannig var kaupstefnan að Gásum
og er enn menningarlegur gluggi
Íslands.
Rannsóknir
Fornleifarannsóknir að Gásum
fóru fyrst fram árið 1907 undir
stjórn Daníels Bruun og Finns
Jónssonar. Í þeim uppgreftri
fundust einungis bein og brýni,
engin leirbrot. Síðar voru fjórir
prufuskurðir teknir 1986 af þeim
Bjarna F. Einarssyni og Margréti
jarðefni, oxíð ýmiss konar til að
lita glerung, eins og járnoxíð sem
gefa rauð/brúna liti, koparinn
sem gefur græna og kóbalt sem
gefur blá blæbrigði.
Form og notagildi
Ílát, í-lát, að láta í, að geyma, að
halda utan um. Skálar, bollar,
diskar, könnur og ker ýmis konar
eru ílát sem eru notuð til að geyma
og halda utan um matvæli og
vökva; vatn, vín, olíur og edik, eða
til að borða af eða drekka úr.
Það er áhugavert hvernig þær
Caroline og Hrefna hafa leitað í
arfleifð mannsins við gerð
leirmuna. Brot ýmissa leirmuna
sem komið hafa í ljós við
fornleifauppgröft á Gáseyri, eða
þar sem verslunarstaðurinn að
Gásum var grafinn upp, gáfu til
kynna hverslags leirmunir hafa
verið notaðir þarna á 13. og 14.
öld; lögun og litur, áferð.
Notagildið er það sem hefur
skapað formið, lögun ílátanna.
Liturinn og áferðin er svo til-
hneiging manneskjunnar til að
gátu gestir fengið súpu, en vegna
reglna um hvað þurfi til svo mætti
laga og selja súpu á svona
útisvæði, varð að laga súpuna í
löglegu eldhúsi og flytja hana svo
í stórum pottum til Gáseyrar,
síðan var gestum boðið að kaupa
skál og fá í kaupbæti súpu.
Þarna má segja að framleiðslan
á súpuskálum fyrir Miðalda-
dagana hafi byrjað, sem síðar
þróaðist til ýmissa annarra gerða
íláta. Hrefna nefnir einnig að
lögun skálanna hafi verið sótt í
grunnform asksins, þess merka
íslenska mataríláts. En hann var
gerður úr tré, oft rekaviði og var
hann samansettur úr stöfum og
gjörðum. Stafirnir mynduðu
bogalaga form ílátsins og voru
þeir festir saman með þremur
gjörðum. Þannig var stærð og
lögun skálanna fengin og má gera
sér í hugarlund samlíkinguna,
með því að skoða ask án loks og
handfangs.
Litaskali leirkeranna er hefð-
bundinn; blá, græn og brún
blæbrigði. Nota þær hefðbundin
Gásaleir 2019. Ljósmynd: Hefna Harðardóttir.