Morgunblaðið - 17.08.2020, Blaðsíða 15

15
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 17. ÁGÚST 2020
Hvalaskoðun Forvitnir ferðamenn og farþegar voru samviskusamlega grímuklæddir í einmuna veðurblíðu á Húsavík á föstudag í fanginu á Ömmu Helgu, RIB-báti fyrirtækisins Gentle Giants.
Hafþór Hreiðarsson
Undanfarna daga
hafa farið fram áhuga-
verðar umræður um
efnahagslega þætti,
sem tengjast við-
brögðum stjórnvalda
við veirufaraldrinum.
Ýmsir hagfræðingar
og fulltrúar atvinnu-
lífsins hafa sett fram
sjónarmið um efna-
hagsleg áhrif mismunandi sóttvarna-
ráðstafana og er sú umræða mikil-
væg þótt hún leiði ekki til einhlítrar
niðurstöðu. Við núverandi aðstæður
er engin leið að segja til um áhrif ein-
stakra aðgerða með fullri vissu en
miklu skiptir að ákvarðanir byggi á
eins góðum upplýsingum og kostur
er.
En það er ekki bara á efnahags-
lega sviðinu sem óvissa ríkir. Þrátt
fyrir að við vitum miklu meira um
veiruna, áhrif hennar og útbreiðslu í
dag en fyrir hálfu ári er erfitt, jafnvel
fyrir færustu sérfræðinga, að segja
nákvæmlega til um ávinning af ein-
stökum aðgerðum út frá sóttvarna-
sjónarmiðum. Þar verður líka að
byggja á bestu upplýsingum og rök-
um en um leið að horfast í augu við að
óvissuþættirnir eru margir.
Skerðing borg-
aralegra réttinda
Heilsufarsleg og efn-
hagsleg sjónarmið eru
þó ekki einu atriðin, sem
taka þarf tillit til í sam-
bandi við ákvarðanir á
sviði sóttvarnarmála.
Margvíslegar sóttvarn-
aráðstafanir fela í sér
skerðingu á frelsi borg-
aranna. Með sóttvarna-
reglum eru settar ýmsar
skorður við persónu-
frelsi, atvinnu- og athafnafrelsi,
ferðafrelsi, fundafrelsi og svo fram-
vegis. Þessar takmarkanir geta verið
misjafnlega íþyngjandi fyrir ólíka
hópa við mismunandi aðstæður, en
fela þó allar í sér skerðingu á frelsis-
réttindum, sem teljast til
grundvallarréttinda í öllum þeim
ríkjum, sem byggja á lýðræði, mann-
réttindavernd og grundvallarreglum
réttarríkisins. Þennan þátt mála má
því ekki nálgast af neinni léttúð.
Lögmæti ákvarðana
Það er viðurkennt í vestrænum
lýðræðisríkjum að undir ákveðnum
kringumstæðum geti verið heimilt að
skerða borgaraleg réttindi. Þetta
birtist skýrt í mannréttindaákvæðum
stjórnarskrárinnar og alþjóðlegum
mannréttindasáttmálum. Þetta er
orðað með mismunandi hætti í ýms-
um ákvæðum en jafnan er gerð sú
krafa að skerðingin eða takmark-
anirnar styðjist við heimild í lögum
og yfirleitt vísað til þess að lagaheim-
ildin verði að byggjast á nauðsyn, al-
mannahagsmunum eða réttindum
annarra. Við túlkun ákvæða af þessu
tagi er viðtekið viðhorf að lagaheim-
ild verði að vera til staðar, hún þurfi
að vera skýr og uppfylla þau efn-
islegu skilyrði sem tilgreind eru.
Skerðing borgaralegra réttinda verð-
ur því að standast skoðun bæði út frá
formlegum og efnislegum mæli-
kvörðum.
Heimildir íslenskra stjórnvalda til
að beita takmörkunum á grundvelli
sóttvarnarsjónarmiða byggja einkum
á ákvæðum IV. kafla sóttvarnalaga.
Þar eru stjórnvöldum færðar marg-
víslegar og nokkuð víðtækar heim-
ildir til að setja reglur og taka
ákvarðanir á þessu sviði. Lagaheim-
ild er því til staðar á þessu sviði en í
ákveðnum tilvikum getur verið álita-
mál hvort um nægilega skýra heimild
sé að ræða. Það er með öðrum orðum
hugsanlegt að opin og almennt orðuð
lagaheimild dugi ekki þegar um er að
ræða tilteknar íþyngjandi ákvarð-
anir. Það þarf einfaldlega að meta í
hverju tilviki fyrir sig og endurmeta
með reglulegum hætti eftir því sem
aðstæður breytast og nýjar upplýs-
ingar koma fram. Reynist lagaheim-
ildir óljósar eða ófullnægjandi kann
svo að reyna á aðkomu löggjafar-
valdsins.
Meðalhóf
En eins og sjá má hér að framan er
ekki nægilegt að formleg lagaheimild
sé til staðar og ekki einu sinni þótt
hún geti talist skýr. Takmarkanir á
borgaralegum réttindum verða líka
að standast skoðun út frá fleiri sjón-
armiðum. Þannig verða að vera fyrir
hendi almannahagsmunir af ein-
hverju tagi eða brýn réttindi annarra
til að skerðing teljist réttlætanleg.
Og jafnvel það er ekki nóg, því það
verður að vera skýrt samhengi milli
þeirra íþyngjandi ráðstafana sem um
er að ræða og þeirra almannahags-
muna sem á að vernda. Það er með
öðrum orðum ekki nóg að lagaheim-
ild sé til staðar til að grípa til sótt-
varnaráðstafana og að sýnt sé fram á
hættu vegna farsóttar, það verður
líka að vera hægt að sýna fram á að
ráðstafanirnar séu í hverju tilviki
raunverulega til þess fallnar að vinna
gegn hættunni. Orsakasamhengið
verður að vera fyrir hendi. Um leið
verður svo að gæta þess að ekki sé
gengið lengra í takmörkunum eða
íþyngjandi ráðstöfunum hverju sinni
heldur en nauðsynlegt er. Það á líka
við um gildistíma aðgerða; þær mega
ekki standa lengur en nauðynlegt er.
Með öðrum orðum verður að gæta
fyllsta meðalhófs þegar settar eru
reglur eða ákvarðanir teknar, sem
fela í sér einhvers konar skerðingu
borgaralegra réttinda.
Mat og endurmat
Almennt talað tel ég að íslensk
stjórnvöld hafi farið vel með vald-
heimildir sínar frá því farsóttin gerði
vart við sig. Í stórum dráttum hafa
þau reynt að feta meðalveg milli var-
færni og frjálsræðis og hefur að mínu
mati tekist betur upp í þeim efnum
en flestum nágrannaríkjum okkar.
Einstakar nýlegar ráðstafanir kunna
þó að orka tvímælis – þær eru ekki
hafnar yfir gagnrýni – og nauðsyn-
legt er að stöðugt eigi sér stað endur-
mat á stöðu mála, meðal annars út
frá þeim sjónarmiðum sem ég hef
rakið hér að framan.
Eftir Birgi
Ármannsson » Það verður að gæta
fyllsta meðalhófs
þegar settar eru reglur
eða ákvarðanir teknar,
sem fela í sér einhvers
konar skerðingu borg-
aralegra réttinda.
Birgir Ármannsson
Höfundur er formaður þingflokks
Sjálfstæðisflokksins.
Lögmæti, meðalhóf og viðbrögð við faraldri